Скажу праўду [Аляксандр Капусцін] (fb2) читать онлайн

Аляксандр Капусцін

СКАЖУ ПРАЎДУ

I

Гарачае, помслівае пачуццё хлынула, апаліла агнём. Андрэй размахнуўся. На момант рука яго затрымалася, быццам ён раздумваў, ударыць ці не. Ударыў. Скрывіўся, як ад зубнога болю, сказаў са злосцю і адчаем:

— Давяла, нягодніца.

…Было апоўдні. Андрэй, шпарка прапыліўшы па шырокай пясчанай вуліцы, прыехаў дадому абедаць. Паставіў машыну ў цяньку каля хаты, гучна ляпнуў дзверцамі кабіны — «Я прымчаўся…» Пабарабаніў пальцамі ў шыбу акна, гукнуў жонцы, каб вынесла вады. Ад сенцаў борзда затупацелі крокі. Ён шырока сіганўў, пераняў Надзю каля веснічак. Узяў у яе вядро, вярнуўся да машыны. Рыўком, як злуючыся чаго, падняў капот. Сарваў з галавы кепку, паклаў на бліскучую накрыўку радыятара, каб не апекчы руку, павярнуў накрыўку. 3-пад яе вырвалася пара.

— Во засіпела, як ты, жонка. — Пачаў наліваць у радыятар ваду. — Бач, машыне таксама папіць трэба, папрацавала. Пі, любая, — гаварыў ён весела, жартаўліва, а на твары застыла суровасць.

Надзя змоўчала. Угнула галаву, падавала выгляд, бытта не пачула.

Пайшлі на двор. Андрэй, рэзка плюхаючы прыгаршчамі ваду, памыўся пад рукамыйнікам, з хмурнай усмешкай, якая крывіла пухнатыя губы, падміргнуў жонцы:

— Парадак, але пакуль што няпоўны.

— А што трэба, каб ён папаўнеў? — стрымана спытала жанчына.

— Пытае… Сама здагадайся.

Надзя паціснула плячамі: не здагадваюся. Яна разумела, куды закідваў вуду муж, павярнула на жарт:

— Можа, іншым разам калі раскумекаю, а сёння, мусіць, не. Сёння я някемлівая.

Сеўшы за стол, Андрэй неахвотна ўзнў лыжку, зачэрпнуў смажаную бульбу.

— Дык не здагадалася яшчэ? — Марудна пажаваў страву. — Ну, так і быць, падкажу. Жыватоўкі б якой для апетыту. Бульба нейкая даўкая.

— Андрэйка… — Надзя паглядзела яму ў вочы, дакорліва паківала галавой. — Такая спякота на дварэ!.. Адразу разморыць…

— Хіба многа прашу? Чарку, для апетыту.

Яна пачула ў яго голасе ўпартасць, якая заўсёды перашкаджала іх згодзе, але не траціла надзеі пераканаць яго і сказала ўмольна:

— Ды і за рулём жа ты… Навошта яна табе?

Андрэй устаў, выцер ручніком рот, узяў з вешалкі кепку. Надзя падышла да яго блізка-блізка:

— Перастань выпіваць, Андрэйка, прашу цябе, заклінаю.

— Што ты хочаш ад мяне, што? — Андрэй ледзь стрымліваў сябе, каб не закрычаць. — Хіба я заработак прапіваю? Калі і прагрэю нутро — дык жа з левых паваротаў.

— Прывык ты піць. I павароты… Яны да дабра не давядуць.

Адступіўшы ад яе на крок, ён выпрастаў спіну, зыбнуўся на насках.

— А гэта, чуй, не твой клопат, — агрызнуўся злосна.

Твар Надзін журботна пацямнеў, на шчоках пад вачамі злёгку выступілі зямліста-шэрыя плямы.

— Чаму не мой? Хіба я не жонка табе?

— Жонка мужу не ўказчык. Андрэй Сенажэнскі не прывычны, каб ім хто камандаваў. Зразумела? Дык от запамятай. — Ён трасянуў галавой, і з цёмных вачэй быццам пасыпаліся дробныя гарачыя іскрынкі.

Надзі стала цяжка гаварыць. Яна памаўчала, часта дыхаючы, потым ціха, але як мага цвёрда запярэчыла:

— Там дзе трэба — і жонка ўказчык. Хіба яна вораг мужу?

Андрэй дастаў цыгарэту, прыкурыў. Выпусціў праз нос доўгі струмень дыму і адразу зноў зацягнуўся.

— Ну, чаго змоўкла — язык заклініла? Гавары, выкладвай сваю праграму, я паслухаю.

— Скажу, Андрэйка, маўчаць не буду. Хопіць, намаўчалася.

— Ціка-ава! — Шырокія чорныя бровы папаўзлі ўгору. — Зажралася, на ўсім гатовым седзячы? На мазгі мне капала, а сама тым часам зубы вастрыла? Дык што ты зробіш? Цікава?..

— Не адумаешся — добрым людзям паскарджуся.

Андрэй пасля гэтага доўга маўчаў. Сціснуў пальцамі падбародак, зноў зыбнуўся на насках.

— Добрым людзям, значыцца… Ці не таму хлюсту?.. Та-ак, мне казалі — прыехаў ён, у міліцыі служыць. — Раптам зрэнкі яго расшырыліся, у іх успыхнулі агеньчыкі. — Дык што, зноў знюхаліся? Я ж вас — у барані рог!..

Надзя сутаргава зяўнула ротам, захлынулася крыўдай.

— А той… — Яна аж сцялася ўся, не памятала сябе. — Той… зразумеў бы мяне.— Сказала і спалохана, зняможана села на крэсла, каля якога стаяла.

Андрэй размахнуўся…

Яна не войкнула, не заплакала. Прыціснула далоні да шчок, пазірала на мужа шырока расплюшчанымі вачамі. Стрымліваць плач не хапала сілы, але ў вачах не знайшлося слёз. Вочы былі сухія і гарачыя.

Андрэй падышоў да калыскі, у якой забаўляўся бразготкай Сяргейка. Стаў, схіліў набок галаву і скамянеў. Хлапчук усміхнуўся бяззубым ротам, даверліва працягнуў бацьку ручаняты. Нешта скаланулася ў Андрэя ў душы, быццам трэснула, зламалася там нешта задубелае. Ён пакратаў прамазучаным пальцам мяккія дзіцячыя шчокі, сумна ўсміхнуўся малому:

— Я, сынок, маці тваю папярэдзіў. Каб, чуй, ведала сваё месца. Глядзі і ты — расці мужчынам.

3 гэтымі словамі ён пайшоў з хаты, цяжка, стомлена грукаючы ботамі.

Астатак дня Андрэй быў як сам не свой. Рабіў адно, а думаў пра іншае. Думкі ў галаве блыталіся, перамешваліся, набягалі адна на адну.

Ён прывёз на будоўлю кароўніка цэглу. Заглушыў матор, сеў на прыступку кабіны. Сядзеў, упёршыся рукамі ў расстаўленыя калені, не варушыўся. Пацяклі прыкрыя, пакутлівыя мінуты. «Ударыў!.. Ударыў!.. — павольна, цяжка варочалася ў галаве. Ні шкадавання, ні спагады не было. Былі няёмкасць і прыкрае адчуванне віны.

— Андрэй, чаму разгружаць не памагаеш? — Гукнуў яму з кузава гуллівы жаночы голас. — Ацяжэў, раскарміла Надзя?

На гэты голас ён заўсёды адгукаўся з ахвотаю. Вясёлым жартам, незласлівым кпінам, дураслівым бяскрыўдным намёкам на заляцанне — Марына маладзіца свойская… Але цяпер ён змоўчаў, усё роўна як не паачуў. У галаве па звычцы з падколкай, як заўсёды адказваў ёй, варухнулася: «Ага, раскарміла, а каб за табой — ледзь ногі цягнуў бы» — і адразу знікла.

— Жонку б яшчэ прывёз, хай бы прыклала свае белыя рукі да гэтых во гладзенькіх цаглінак, — не сунімалася Марына. — Нядзельнік жа.

Сонца апускалася на зарэчны лес, але гарачыня не спадала. Ад Дняпра, з лугу, даносілася прыглушанае тужлівае кігіканне куліка. Кіг-гіі, кіг-гіі, кіг-гіі… Каля машыны лёг вялікі цёмны цень, у наваколлі адразу пашарэла. Андрэй падняў галаву. Па небе плыла калматая сіне-чорная хмара. Ён абыякава паглядзеў на хмару і раптам страпянуўся: гэтая апаласне зараз.

Глыбока ўздыхнуўшы, набраў поўныя грудзі паветра, усхапіўся з прыступкі. Амаль не чуючы свайго цела, ускочыў у кузаў, стаў побач з Марынай.

— Бачыш — на чацвёртай хуткасці газуе, — кінуў ёй, кіўком галавы паказаўшы на хмару. — А прыгожая якая — акурат ты. — I раптам звычна, прытворна весела гукнуў: — Падыходзь, загружайся!

Пачаў падаваць з машыны цэглу. Да яго, таксама як і да Марыны, ланцужком выстраіліся хлопцы і дзяўчаты. Цагліны шпарка пераходзілі з рук у рукі.

Хмара насоўвалася, шугануў вецер. Лёгкая, сіняя ў гарошынку Марыніна сукенка запаласкалася, як ветразь, і прыліпла да каленяў. Андрэй на момант затрымаў на ёй позірк. У галаве прамільгнула: ці гэта ўжо дажджынкі ўпалі на плацце? Адвёў вочы, усміхнуўся. Як бы імкнучыся кпінам адагнаць у сабе штосьці непажаданае, зноў паддзеў Марыну:

— Што захакалася? 3 цэглай справу мець — гэта не ў канторы на лічыльніках ляпаць!

Доўгія цёмныя бровы яе прыўзняліся, выгнуліся паўдужжам. Зеленаватыя вочы глянулі з папрокам.

У тую мінуту, калі з кузава пайшлі па ланцужках апошнія цагліны, рэдкія буйныя кроплі дажджу ўпалі Андрэю на твар, забарабанілі па кабіне. Марына разагнула спіну. Расчырванелы твар яе пыхаў гарачынёй. Яна зірнула на Андрэя пільна і насцярожана:

— Можа, сёння з’ездзім, Андрэйка? Абяцаў жа.

Ён саскочыў на дол, падаў руку Марыне. Сціскаючы яго дужыя пальцы, яна гупнула побач. Андрэй адчуў, як яе тугое плячо кранулася яго бока. I ў той міг — трэба ж во так! — яму раптам зноў прыгадалася Надзя. Не проста прыгадалася — уявілася, як бы стала поруч з Марынаю. Ён скалануўся ў нейкім утрапёным неўразуменні: чаму поруч? Апусціў галаву, пачаў зачыняць задні борт кузава. Прамармытаў разгублена:

— Ці ж не бачыш? Дождж зараз дзеране.

— Дык пасля дажджу, Андрэйка. — Марына глядзела на яго пранікліва, з крыўдлівай няверлівасцю.

Маланка секанула сіняватай шабляю неба, і яно як раскалолася: аглушальна ўдарыў пярун. Хлынуў лівень. Людзі кінуліся пад павець, дзе пасярэдзіне ляжалі штабелем папяровыя мяшкі з цэментам. Ціснуліся да штабеля, узбуджана, гучна перакідваліся жартамі, смяяліся. Тыя, што вельмі баяліся, каб не намачыла, узлазілі на мяшкі. А дзяўчаты і хлопцы, дурэючы, пачалі штурхаць адзін аднаго пад дождж. Вішчалі, малацілі кулакамі па спінах, вырываліся з учэпістых рук.

Андрэй пазіраў на лагчыну, дзе нядаўна тужліва кігікаў кулік. Яна была заліта вадой. «А дзе ж той гарэтнік схаваўся ад дажджу? — пашкадаваў ён птушку. — Прыляцеў бы пад павець — не пакрыўдзілі б». Падумаўшы так, больш пільна пачаў аглядаць луг, як бы і сапраўды спадзяваўся пабачыць таго птаха.

Ад гэтага занятку адарваў яго зычны, басавіты голас, які даляцеў да слыху праз гаману і рогат: «Жанацік наш нешта зажурыўся, як сірата. Дапякла, мусіць, Надзька, гы-гы-гы…» Крута павярнуўшыся, Андрэй прыжмурыў вочы, хацеў сказаць нахабнаму зубаскалу што-небудзь такое, ад чаго б таму адразу дух зарвала. Аднак стрымаўся: паганым словам не адбаронішся. Разам з тым ён падумаў: «Як згаварыліся сёння — то Марына ўсё падкалупвала, цяпер яшчэ нейкая зануда вякае». На гэтым і зацяло яму.

Тым часам закарцела азірнуцца. Андрэй памкнуўся павярнуць галаву, ды раптоўная збянтэжанасць — не трэба, што ты ёй скажаш! — утрымала яго. Адчуваў: за спіной стаіць Марына. Яе прысутнасць хвалявала і трывожыла. Здавалася, што яна нешта гаварыла яму бяздоннымі вачамі: дакарала і клікала, нешта дакляравала.

Гром завуркатаў цішэй, мякка перакатваючыся. Дождж ушчукаў. Кроплі сталі драбнейшыя, падалі радзей. Вялізная хмара паплыла пад небасхіл.

Андрэй выйшаў з-пад павеці. Ступіў два-тры крокі, спыніўся. Адчуваючы, як у нервовым неспакоі, што несціхана трывожыў душу, рабіўся злосны, ён, не без намагання стрымліваючы гэтую злосць, павярнуўся, зычна гукнуў:

— Ану, грузіся! Жыва, бо пехатою будзеце шпарыць!

Паддаючы азарту, стрымгалоў кінуўся да аўтамашыны. Людзі, гучна шлёпаючы нагамі па вадзе, рынуліся следам. «Хто ж там першы?» — мільганула ў Андрэя ў галаве. Яму хацелася, каб Марына падаспела раней за іншых і села побач. Ён плюхнуўся на сядзенне, таропка ўзяўся за ручку дзверцаў з другога боку кабіны, каб адразу адчыніць іх перад ёю.

Па кабіне заляпалі далонямі: рушай! «Дык гэта яны паселі ўжо?» Андрэй адхапіў пальцы ад ручкі, быццам яму запякло. Раз’ятрана ціскануў нагою на старцёр, крактануў нечага, акурат спахапіўся, што дарэмна чакаў, — на д’ябла яна здалася яму! Рыўком уключыў хуткасць, адпусціў педаль счаплення. Грузавік загуў, ірвануў з месца і шалёна памчаў па гразкай дарозе. Тыя, што былі ў кузаве, захоплена, як на гонках, гікалі, падахвочвалі: хутчэй, хутчэй!..

Шпаркая, адчайная язда як бы наталяла нейкую горкую прагу, і паступова ўсё, што Андрэй увесь час думаў, адчуваў, станавілася для яго ўжо не такім трывожным і значным. Толькі хацелася ехаць і ехаць…

Гэта было пад вечар. А позна апоўначы ён прыйшоў дадому п’яны.

II

У нядзелю з раніцы Дзмітрый быў на афіцэрскіх занятках па стральбе з пісталета. Страляў не лепш і не горш за іншых. Нядрэнна страляў. А хацелася яму, каб яго, як падпалкоўніка Баршчоўскага, прызналі снайперам. Дужа хацелася. Падпалкоўнік, праўда, не стаў абсалютным чэмпіёнам райаддзела ўнутраных спраў, ён падзяліў першае месца з маёрам Івашчанкам, але Дзмітрый зайздросціў яму больш, чым маёру. I была ў той зайздрасці нейкая нядобрая задзірынка, нешта як бы ад злосці. Спярша Дзмітрый непаразумела прыслухоўваўся да гэтага пачуцця, потым здзівіўся: адкуль яно? Няўжо так адклалася ў ім тая ўчарашняя недарэчная спрэчка? Дык то ж глупства, дробязь, не вартая ўвагі.

Дзмітрый адмахнуўся ад непрыемнага ўспаміну, весела падумаў: «Патрэніруюся — буду кожную кулю ў дзесятку пасылаць». Ён хацеў павіншаваць падпалкоўніка, ды пабаяўся, каб не сказалі, што новы супрацоўнік падхалімнічае перад начальнікам аддзялення. Стаяў воддаль ад купкі гаманкіх афіцэраў і раптам на міг нібы сам сябе пабачыў збоку. «Чаму адзін?» — мысленна задаў сабе дакорлівае пытанне, як бы паўтараючы яго з нечых чужых слоў. Таропка падышоў да «стараслужачых», якія, задыміўшы цыгарэтамі, жартавалі і смяяліся. Слухаў дасціпныя жарты, і яму недарэчна падумалася: хто-небудзь з іх пазайздросціў падпалкоўніку і маёру ці не? Адказу ён не шукаў: навошта яму гэта.

Пасля абеду ён збііраўся пакупацца, пазагараць на пляжы. Аднак намер яго не збыўся, перашкодзіла навальніца.

Пакуль у небе бушаваў раз’юшаны пярун, ён, усеўшыся на канапе каля акна, захапіўся кнігаю. Часам, апанаваны пачуццямі, якія перажываў герой аповесці капітан Валошын, дбаючы пра выкананне баявой задачы і клапоцячыся пра свой батальён, Дзмітрый страчваў адчуванне рэальнасці. Яму здавалася, што чуе не навальнічныя грымоты, а кананаду гармат і мінамётаў. Са старонак кнігі яскрава і выразна перад ім паўставаў жывы Валошын, сурова насуплены, з гарачым бляскам у пільных уважлівых вачах, для якога батальён быў не проста вайсковая адзінка, а жывыя людзі — старыя і маладыя, вопытныя, умелыя салдаты і зусім неабстраляныя, з папаўнення, байцы.

Да кніг Дзмітрый, можна сказаць, прыахвоціўся змалку, калі яшчэ вучыўся ў пачатковых класах. Пазней ён дужа палюбіў і добра ведаў мастацкую літаратуру. У літаратурным гуртку ў школе яму падабалася выступаць, калі абмяркоўвалі прачытаныя кнігі. Абмяркоўвалі? Не — спрачаліся, захапляліся і абураліся, з юначым запалам «перараблялі» і дапаўнялі, дадавалі сваё: а я вось так павярнуў бы сюжэт… а я абвастрыў бы канцоўку… А я… а я… Падчас такіх абмеркаванняў палемічная захопленасць у ім бурліла горача і няўрымсліва. Цяпер яму карцела зусім іншае. У душы ўкараняліся, пранікалі ў самую яе глыбіню парасткі пачуццяў, якія ён перажываў з неспакойным, упартым камбатам.

Прачытаўшы, як у цяжкім баі батальёнам Валошына была ўзята вышыня, ён невядома чаму, адарваўшыся ад кніжкі, зірнуў на павялічаную фотакартку бацькі, што ў чорнай рамцы вісела на сцяне насупраць. Доўга разглядваў здымак. Дзмітрый яшчэ не хадзіў у школу, калі бацька памёр ад раны, якою памеціла яго вайна. Але ва ўчэпістай хлапчуковай памяці захаваліся прамяністыя ўважлівыя вочы, вясёлая ўсмешка на хударлявым прадаўгаватым твары і добрыя, ласкавыя шурпатыя рукі. На здымку ж бацька, апрануты ў вайсковую форму з сяржанцкімі пагонамі, пазіраў дапытліва і трывожна, нібы дакараў каго.

Калі Дзмітрый зноў пабег вачамі па радках, камбат Валошын стаў раптам падобным на сяржанта з той даўняй фотакарткі. Потым, калі характары салдат і афіцэраў, іх адметныя і не адметныя, іх прыхаваныя рысы ў суровых падрабязнасцях вайны раскрываліся Дзмітрыю ўсё глыбей, да самых мала прыкметных унутраных і знешніх зрухаў, яго неўтаймоўная фантазія намалявала новую ўяву. На міг разам з бацькам і капітанам падчас сустрэчы пасля бою на васпавата падзяўбанай, задымленай вышыні пабачыўся падпалкоўнік Баршчоўскі. Але толькі на міг. Стоячы ў траншэі, ён прыкурыў ад запальнічкі-патрона і, прагна зацягнуўшыся, знік: недзе за вышынёю разгаралася частая перастрэлка… «А ён тут пры чым?» — здзіўлена падумаў Дзмітрый.

Як ні дзіўна, аднак з усіх узрушлівых, глыбока хвалюючых уражанняў, народжаных кнігаю, самым моцным аказалась тое, што было выклікана неспадзяванай асацыяцыяй: капітан Валошын, бацька, падпалкоўнік Баршчоўскі… 3 чаго яны раптам сышліся разам? 3 якой нагоды?.. Асабліва падпалкоўнік… Як у казцы… Вось ужо сапраўды фантазія чалавека не мае межаў. Знячэўку, такое іншы раз вывернецца, што знарок век не прыдумаў бы… А тым часам неспадзеўка гэтая нібыта таемна далучала Дмітрыя да чагосьці таго, што неўзабаве мелася стаць надзвычай важным і, можа, нават у пэўнай ступені рашаючым для яго.

Пад вечар ён згарнуў кнігу, папрысядаў, памахаў рукамі — каб кроў па жылах запульсавала шпарчэй. Надзеў светла-шэры цывільны пінжак, які нацбольш быў яму да твару, адцяняў смуглявасць шчок, блакіт вачэй, і пайшоў прагуляцца. Павольна, не спяшаючыся — а куды тут спяшацца будзеш? — крочыў тратуарам па галоўнай вуліцы. Марудліва пазіраў на цагляныя трохпавярховыя дамы, што выстраіліся па абодва бакі ад былога педагагічнага вучылішча — колішняга самага вялікага будынка ў горадзе; на шырокія вітрыны кнігарні, што ўзвышалася побач з прысадзістай драўлянай, старой будоўлі, чатырохкватэркай — на даху ў суседстве з чатырма комінамі тырчалі чатыры тэлевізійныя антэны; затрымаў вочы на прасторнай шэра-зялёнай і ад таго, мусіць, сумнага выгляду камяніцы Дома культуры.

Штогод прыязджаючы на канікулы дадому, Дзмітрый не дужа прыглядаўся, што тут змянілася за той час, як ён спасцігаў навуку ва універсітэцкіх аўдыторыях. Вядомая справа, не сталы жыхар, госць: прыехаў, паехаў, яму клопату мала. Цяпер ён пазіраў на ўсё, як чалавек, які зайшоў у хату, дзе трэба будзе жыць. Адчуў, як у душу нагарнулася шчымлівая маркота. Дзіва што: за гады студэнцтва ён прывык да прасторнага светлага Мінска з яго велічна-прыгожымі вуліцамі і плошчамі, з кіпучым рытмам жыцця, а тут падалося ўсё такое дробнае, прыземленае, прыціхла-запаволенае…

Нібы парыў ветру, у галаве шуганула думка: вярнуцца назад. Там, у сталічным горадзе, яго месца, там яму адкрыецца шырокая перспектыва — аспірантура, якую перад размеркаваннем прапанаваў дацэнт Пераходаў-Громаў, навуковая праца, аўтарытэт.

Ён не хацеў гэтай думкі. Каб пазбыцца яе, адагнаць недарэчную маркоту і падвесяліць сябе, пажартаваў: «Не спяшайся, як маці кажа, з козамі на торг, можа, якраз не там, а менавіта тут і месца табе: прыйшоў, ступіў нагою — як у цёплы бот». Але жарт не ўдаўся, на душы не пасвятлела. Тады падумадася, што, мусіць, яго ўстрывожыла боязь, у якой ён сам сабе не хацеў прызнацца: як яно складзецца ў яго нялёгкай, няпростай рабоце — расследаваць, выкрываць, выводзіць на чыстую ваду злачынцаў? Узлаваўся. Што там — як складзецца? Захныкаў! Складзецца, калі без аглядкі, без палахлівасці. Калі без сентыментальнага далікатнічання, цвёрда і непахісна…

Ён адчуў палёгку. Ён верыў у свае сілы і здольнасці.

За белым касцёлам, кампактнай і ажурнай, з вастравёрхім дахам, будынінай, у якой цяпер размяшчаўся краязнаўчы музей, Дзмітрый цераз сквер пакрочыў да Дняпра. Пацягнула палюбавацца маляўнічым пейзажам зарэчча, паглядзець у сінюю прыціхла-задумлівую далеч. Бераг там, ускрай мястэчка — прыдняпроўскую частку горада тут называлі па-колішняму мястэчкам,— быў высокі, з яго далёка бачыліся пакручастая стужка ракі, луг, лес. Зроку адкрываўся прыгожы краявід у любую пару дня. Але Дзмітрыю ён быў асабліва даспадобы такімі вось паслянавальнічнымі надвячоркамі, калі ў прыродзе панавала мяккая задумнасць, чыстая, вільготна-пахкая свежасць ад зямлі і вады. Здавалася, гэтая свежасць пранікала ва ўсю яго істоту, і ад таго ўсе думкі, усе пачуцці рабіліся больш чыстымі і ўзвышанымі.

На захадзе высока ў небе свяціўся малінава-залацісты водбліск. Пад ім вялізнай дугой да зямлі апусцілася вясёлка.

Пасля дажджу дыхалася лёгка. Прайшоўшы берагам. туды-сюды, Дзмітрый спыніўся каля таўшчэзнага разгалістага дуба, з захапленнем паглядзеў на пышную крону. У яго было такое адчуванне, што ён завітаў сюды на сустрэчу і той жаданы чалавек дзесьці ідзе да яго, спяшаецца. Што такая сустрэча ўжо калісьці адбылася тут..

Міма дуба, самым краем абрывістага берага, шумнай чарадой прамчаліся хлапчукі. Мокрыя з ног да галавы, яны заядла гарлапанілі ў сваёй вясёлай, па-дзіцячы шчырай спрэчцы, дурэлі. На Дзмітрыя не звярнулі ніякай увагі, як і не бачылі яго. Ён немаведама чаму — ну што тут за дзіва! — абрадаваўся іхняму з’яўленню, доўга вёў іх вачамі. А ў свядомасці аддалена, як водгук далёка адышоўшай, нейкай няпэўнай, але ўпартай думкі, з горыччу прамільгнула: «У вайну гуляюць». Адразу за ёю настойліва, як бы чагосьці дамагаючыся ад яго, зноў наўсталі перад ім бацька, капітан Валошын і падпалкоўнік Баршчоўскі.

На гэты раз Дзмітрый не здзівіўся, чаму так нястрымна вяртаецца яго думка да падпалкоўніка. Не стаў прытварацца і хаваць гэтага ад сябе. Ён ведаў — чаму. У душы ў яго стоена, як у спячцы, жыў неспакой ад нікчэмнай спрэчкі, якая ўзнікла між імі зусім нечакана. Яна, здавалася яму, была звычайным жыццёвым эпізодам — пагаварылі і засталіся кожны пры сваім,— а вось пакінула ўсярэдзіне драпіну, якая ные там, ные і не перастае.

Здарылася гэта ўскорасці пасля таго, калі Дзмітрый стаў падначаленым падпалкоўніка Баршчоўскага — пачаў працаваць у аддзяленні крымінальнага вышуку.

…Сямён Сяргеевіч і ён, лейтэнант міліцыі Бутоўкін, сядзелі ў кабінеце падпалкоўніка. Гаварылі пра нялёгкую міліцэйскую службу, пра тое, што трэба больш праводзіць прафілактычную работу, каб папярэдзіць злачынныя намеры легкадумцаў, схільных да злачынных выхадак. 3 чаго завязалася ў іх спрэчка — Дзмітрый, пэўна, і не сказаў бы цяпер. Тым, што спярша нядобра зачапіла яго ў гаворцы, — былі павучальныя разважанні Сямёна Сяргеевіча пра абавязак і адказнасць работніка міліцыі. Ён павінен быць чалавекам крыштальна чыстага сумлення… Яму неабходна пастаянна ўдасканальваць у сабе ўменне знаходзіць і глыбокаі аналіэаваць факты… Ён у любой сітуацыі абавязан захоўваць вытрымку і праяўляць сілу волі… Ну хто гэтага не ведае? Хіба толькі школьнікі… Дзмітрый слухаў, і яму неспадзявана закарцела хоць на момант збіць падпалкоўніка з панталыку ў яго казённай службацкай філасофіі. Захацелася ўскладніць, паглыбіць гутарку. Каб па-сапраўднаму падыскуціраваць.

Калі яшчэ толькі атрымаў прызначэнне на работу, Дзмітрый думаў: якім будзе яго непасрэдны начальнік? Ён жадаў, каб падпалкоўнік Баршчоўскі, пра якога дачуўся ў аддзеле кадраў Міністэрства ўнутраных спраў як пра акуратнага, стараннага службіста, быў чалавекам са сваімі асабістымі «высокімі прыкметамі» — інтэлектуальнымі і духоўнымі. Адчуў ганарыстае задавадьненне, што падыходзіць да «шэфа» з такой меркай. Гэтая мерка, лічыў, павялічвала і яго патрабавальнасць да самога сябе — уздымайся і сам ты на той узровёнь, які заўсёды, як казаў выкладчык крымінальнага працэсу шапялявы дацэнт Пераходаў-Громаў, забяспечыць табе вырашэнне самай складанай задачы.

Пераходаў-Громау быў выдатны вучоны, напісаў шмат грунтоуных навукоаых прац. Але Дзмітрый не раз — і не без поспеху, здаралася, — уступаў з ім у дыскусіі, калі з чым не згаджаўся. І палемікі з дацэнтам, і студэнцкія дыспуты-«чупрыннікі» заўсёды выклікалі ў яго задзірлівы азарт. Вось чаму, заспрачаўшыся з падпалкоўнікам, ён таксама раптам адчуў у сабе той добра знаёмы імпэт.

— А ці заўсёды гата добра, калі вось так: неабходна, павінен, абавязан? — спытаў, пільна глянуўшы на Сямёна Сяргеевіча.

Ьелая хмарка рэдзенькай фіранкай завесіла сонца, і ў пакоі пацямнела.

— Не заўсёды добра і не заўсёды трэба, — спакойна, быццам даўно быў падрыхтаваны да гэтай заўвагі, адказаў Баршчоўскі. — Нездарма ж гаворыцца — умець. Значыць, маецца на ўвазе: тады, калі без гэтага не абысціся.

— У вашых словах мне ўвесь час чулася недавер’е да інтуіцыі і эмоцый. Прабачце, таварыш падпалкоўнік, алк ж вы не ўлічваеце, што сучасны чалавек — асоба высокага інтэлекту, а эмоцыі, інтуіцыя і інтэлект, як правіла, жывуць побач.

Калматыя прасіўленыя бровы Сямёна Сяргеевіча леглі на залацістыя абадкі акуляраў. Ён паглядзеў так, як глядзіць чалавек, калі імкнецца ўгадаць: ці гэта я ўжо бачыў яго дзе, ці не?

— Пачакай, лейтэнант, нешта падобнае я чуў. Праўда, з другой оперы. Кампазіцыя эмацыянальнага розуму ў электроннай музыцы…

Дзмітрый здзіўлена зірнуў на Сямёна Сяргеевіча. Яму адраэу прыгадалася тое, што меў на ўвазе падпалкоўнік.

Аднойчы ён быў на канцэрце папулярнага сярод моладзі кампазітара і спевака. Вядучы аб’явіў, што кампазітар, які раней ствараў вясёлыя лірычныя песні, апошнім часам паглыбіўся ў свой унутраны свет і захапіўся кампазіцыямі эмацыянальнага розуму. Зайграў аркестр. Электронныя скрынкі заскуголілі, завылі, загалосілі. Зычна і пранізліва… Але адкуль ведае пра гэта пддпалкоўнік Баршчоўскі? Ці, можа, ён быў тады ў Мінску, быў на канцэрце?.. Аркестр іграў адну кампазіцыю, другую, трэцюю… Усе яны былі на адзін лад, падобныя адна на адну. Людзі заварушыліся, пачалі пакідаць залу. Можа, і падпалкоўнік пакінуў?.. А ён даседзеў да канца…

— Чаго маўчыш, лейтэнант? — перапыніў яго ўспамін Сямён Сяргеевіч.

— Думаю, пры чым тут нейкая музыка?

— Пры тым, што ў той «нейкай» няма, як кажуць, добрага суседства розуму і пачуцця, там інтэлект цалкам заменены эмоцыямі. Людзі ўцякалі з канцэрта. Не ад суму — ад нервовага перанапружання. Ну, а калі ў нашай справе?.. Словам, эмоцыі свае, інтуіцыю мы павінны строга суадносіць з фактамі, не дапускаць, каб гэтыя нашы, калі можна так сказаць, суб’ектыўныя субстанцыі заглушалі разумную, асэнсаваную асцярогу, бралі над ёю верх.

Ці то падпалкоўнікавы развагі нарэшце памелі вагу, дайшлі да разумення Дзмітрыя, ці то ён не паспеў сабрацца з довадамі супроць іх, але перастаў пярэчыць. Задумана схіліў набок галаву, крануўся пальцамі падбародка ды так і знерухомеў. На міг у галаве ў яго пранеслася: «Эмоцыі, інтуіцыя, суб’ектыўныя субстанцыі — як дацэнт Пераходаў-Громаў…» Ён сам не зразумеў — пакпіў з падпалкоўніка ці выказаў захапленне ім? У пакоі было горача, сонца якраз свяціла ў акно. Дзмітрый дастаў з кішэні беласнежную насоўку, выцер спацелы лоб. Паклаў насоўку назад у кішэню, спытаў:

— А каму належыць вызначыць: асцярога тая сапраўды разумная ці не? Таму, хто асцерагаецца? Дык тут жа, калі разабрацца, галоўная роля належыць таму самаму суб’ектыўнаму.

Сямён Сяргеевіч таксама колькі часу маўчаў, яўна ўзважваў пачутае.

— Так, суб’ектыўнаму. Але тут рашаючае значэнне надаецца асэнсаванню фактаў, дык значыць — усе ж інтэлекту, а не інтуіцыі і эмоцыям. — Ён бадзёра ўсміхнуўся, быццам яму адразу стала весела. — У сваіх асабістых узаемаадносінах з людзьмі кожны чалавек, безумоўна, можа кіравацца чым хоча — розумам, пачуццямі. Аднак у рабоце… Словам, Дзмітрын Канстанцінавіч, — ён раптам пераншоў на «вы» і загаварыў запаволена, з прыціскам, — прашу вас, каб пры расследаванні інтуіцыя і эмоцыі ў вас былі толькі добрай падмогай для адшуквання доказаў, а не грунтам, на якім бы будаваўся ыывад, вінаваты чалавек ці не. — Дзеўбануў паўсагнутым пальцам у падлакотнік канапы, нібы паставіў кропку.

Дзмітрый ужо гатовы быў пашкадаваць, што неабдумана заўпарціўся, «закусіў цуглі», нібыта не столькі адстойваў свае перакананні, колькі надражаўся з начальніка. Але калі ён пачуў, што дакарае сябе, фанабэрыста падумаў: «Ну-ну, пажывём - пабачым».

… Дзмітрый глядзеў на раку. Луг дыміўся выпарэннямі. Там працяжна, сумна заржаў конь. Ён ледзь бачыўся ў белым куродыме. На лоб Дзмітрыю ўпала халодная капля, цела скаланула дрыготка. Ён ускінуў вочы. На кончыках мокрага блішчастага лісця віселі кропелькі дажджавой вады. Вось яшчэ адна сарвалася, упала яму на шчаку. Пацягнуўся пальцамі да галінкі, але не крануў яе, момант патрымаў узнятую над галавой руку, як бы да чагосьці прыслухоўваўся, і павольна апусціў. У галаве зноў, як тады, пасля спрэчкі, мільганула: «Пабачым».

На яго, хацеў ці не хацеў ён таго — мусіць, усё ж хацеў, каб заглушыць прыкрую няёмкасць, накліканую ўспамінам, раптам напала нейкая ліхаманкавая блазлівасць. Ён падскочыў, ударыў рукою па галінцы. Падставіў твар пад халодныя кроплі, ціха засмяяўся. Потым памаўчаў колькі секунд і прадэкламаваў уголас:

Мы ўсе ў маланках і біятоках,

У навальнічных успышках мы.

Яны, нябачныя нашаму воку,

Снуюць няспынна меж людзьмі.

3 мінуту яшчэ пастаяў, удумваючыся ў словы верша, і ходка пакрочыў дахаты.

Дома ў пярэднім пакоі яго сустрэла маці. Стаяла каля кутняга століка, трымала ў руцэ тэлефонную трубку.

— Цябе, Міця, чакаю, пачула, калі яшчэ па двары тупаў. — Яна падала яму трубку: — 3 міліцыі.

Дзмітрыю падалося, што яму зараз хацелася гэтага званка, што цяпер толькі гэтага і трэба яму было. Шпарка ўзяў трубку, кінуў:

— Слухаю. — У голасе прагучала прыхаваная нотка трывогі.

— Неадкладна з’яўляйся ў аддзел, - пачуў ён у адказ нізкі сухі голас Сямёна Сяргеевіча. — Надзвычайнае здарэнне.

III

Падпалкоўнік быў ужо ў аддзеле ўнутранмх спраў. Ён стаяў, заклаўшы рукі за спіну, каля акна, пазіраў на вуліцу. На стук дзвярэй павярнуўся не адразу, нейкі момант яшчэ дадумваў сваю думку. Дыміў цыгаркаю. Рэзкім рухам патушыў цыгарку, тыцнуўшы ёю ў шкляную попельніцу. Выпрастаная шчуплая постаць яго паказалася Дзмітрыю больш ладнай, чьш была сапраўды. «Падрос ён за дзень, ці што?» — легкадумна мільганула ў Дзмітрыя ў галаве. Насмешка вырвалася паміма яго волі.

Сямён Сяргеевіч схамянуўся, дастаў з кішэні празрысты пластмасавы цюбік. Высыпаў з яго на далонь дзве таблеткі, укінуў іх у рот. Пракяўтнуў без вады, зморшчыў нос. «Што, нясмачна?» — зноў не стрымаўся, каб не пакпіць у думках, Дзмітрый. Адчуў, па шчоках разлілася гарачынь — пачырванеў, мусіць. Чаго выдумляе, чэпіцца да чалавека, як дзядоўнік? Успамін пра спрэчку развярэдзіў душу? А можа, убіў сабе ў галаву, што недалюблівае яго начальнік? Дык як жа яно ў іх далей будзе, калі так пачынаецца? Як ім працаваць разам?.. Ці то папраўляючыся перад самім сабою ў сваёй нетактоўнасці альбо, можа, і сапраўды спагадаючы Сямёну Сяргеевічу, Дзмітрый з паблажлівым папрокам да яго падумаў: «Таблеткі глытае, а цыгаркі смаліць. Патрэбна яму гэтае курыва!» Прыгледзеўся — твар у падпалкоўніка быў бледны. Хаця — не прыкмячалася, каб ён раней быў румяны.

I зноў: дык як будзем працаваць?.. Зірнуў на начальніка ўважлівей, у вочы. А так і будзем… Галоўнае заставацца самім сабою, не падладжвацца пад яго, калі ў сваім перакананы.

На вуліцы каля пад’езда спынілася аўтамашына.

— У Вялікіх Бабовічах абрабаванне, — адрывіста кінуў Сямён Сяргеевіч.— Едзем.

Перш чым пайсці з покоя, ён абцягнуў свой форменны пінжак і толькі пасля гэтага ступіў. Дзмітрый раней прыкмеціў, што падпалкоўнік заўсёды, калі мелася яму рабіць нешта важнае, нібыта скажа гэтым: «Ну, я гатоў!» Тады адразу перайначваецца ўвесь, становіцца жвавы і неспакойны. Перад тым як сказаць што, колькі секунд падумае і ўжо гаворыць, укладае словы ў фразу, як муляр цагліны ў мур — роўна і трывала.

— Каго абрабавалі? — спытаў Дзмітрый на хаду і, сам таго не заўважаючы, таксама лёгенька тузануў уніз крыссе свайго пінжака.

— Нарыхтоўшчыка сельпо Камароўскага. У садзе.

Перад мысленным позіркам Дзмітрыя паўстала ўява: вялізны даўгарукі боўдзіла тыцкае пісталетам у грудзі разгубленаму чалавеку. Квадратны твар люты, перакошаны… Дзе гэта ён бачыў такі?.. Напружана пакорпаўся ў памяці. Не, паказалася, не бачыў. Другі рабаўнік, патлаты, у расклёшаных абтрапаных джынсах — вось такога бачыў, — выцягвае ў нарыхтоўшчыка з кішэняў грошы… Дзмітрый быццам сфатаграфаваў гэтае відовішча буйным планам і адчуў мінутную задаволенасць ад усведамлення, што яго фантазія здолела адразу ясна так намаляваць карціну злачынства. Хай сабе ён, можа, і памыляецца, на месцы ўсё высветліцца, але ж цяпер ён як бы зрабіў гэтым першы крок, як бы ўключыўся ўжо ў тую работу, якую належыць яму выконваць.

Усю дарогу, пакуль міліцэйскі «газік» імчяў у Вялікія Бабовічы, ён далей стараўся ўявіць да драбніц, як магло адбыцца злачынства. Розумеў, безумоўна: хіба тут можна ўгадаць, не ведаючы хяця б чаго-небудзь пэўнага? І ўсё ж прыкідваў розныя варыянты. Дужа вялікае было ў яго жаданне хутчэй узяцца за расследаванне, проста не цярпелася яму.

У вёсцы яны спачатку заехалі да ўчастковага інспектара Краўчука. Лейтэнант Краўчук, пажылы, цыбаты, як бусел, чалавек, адразу, як толькі машына спынілася каля палісадніка, выйшаў з двара. Ён, відаць было, чакаў іх. Аддаў чэсць падпалкоўніку, неяк няўклюдна ўзмахнуўшы вялікай з вузлаватымі пальцамі рукою. Ад яркага святла, што падала з акна, ён жмурыў вочы.

Пазіраў лейтэнант сумна і вінавата.

— У якім стане пацярпеўшы? — спытаў Сямён Сяргеевіч.

— Стогне і лаецца… — Краўчук кашлянуў у кулак і хуценька зноў апусціў рукі па швах. — Нягоднікаў абкладвае салёным словам, што крыўдзяць сумленных людзей, а заадно і міліцыю — куды яна глядзіць?

Часу на лішнія роспыты не было, і падпалкоўнік загадаў:

— Паказвай, дзе ён жыве.

— Есць! Слухаюся!

Яны селі ў машыну і паехалі ў другі канец вёскі.

Каля хаты Камароўскага ціха шамацела вялікая разгалістая бяроза. Выйшаўшы з машыны, Сямён Сяргеевіч пастаяў крыху, нібы прыслухоўваўся да яе таямнічага шэпту. Далонню ціскануў уніз шырокую, як ліст фікуса, жалезную клямку. Масіўныя веснічкі лёгка адышлі ад шулы. «Самі расчыняюцца, як у казцы, — падумаў Дзмітрый і рушыў за падпалкоўнікам. — Заходзь, значыцца, чалавек».

Пацярпеўшы Апанас Камароўскі ляжаў на канапе з высокай спінкай, на драўляным карнізе якой доўгім ланцужком, ад большага да меншага, выстраіліся белыя слонікі. Галава яго была тоўста абматана саматканым кужэльным ручніком. Убачыўшы на парозе работнікаў міліцыі, ён цяжка, са здаўленым стогнам паварушыўся. Канапа зарыпела пад яго грузным целам. Ён даў «добры вечар», марудна падняўся, сеў. Дастаў з кішэні цыгарэты, закурыў. Тоўстыя, каструбаватыя пальцы, трымаючы цыгарэту, дрыжалі. Маўчаў.

Сямён Сяргеевіч таксама не пачынаў гаворку, каб Камароўскі суняў крыху сваё хваляванне. Узяў ад стала крэсла, паставіў бліжэй да канапы, сеў насупраць яго.

— Як вы сябе адчуваеце зараз? — спытаў спагадліва. Але ў голасе пачуліся і ноткі нецярплівасці. Яго выгалены да сінечы падбародак упарта выпнуўся.

Камароўскі зморшчыўся, крануўся рукою патыліцы.

— Баліць вось тут, быццам чэрап раскалоўся, і шум страшэнны ў вушах. Фельчарка ёдам памазала, укол зрабіла, а ўсё роўна… Я вось гавару з вамі, а свой голас ледзь чую. — Сказаў і надоўга змоўк.

Сямён Сяргеевіч, ледзь варухнуўшы бровамі, паглядзеў на Камароўскага з папрокам: чаго ён цягне?

Яшчэ крыху бліжэй падсунуўся да яго з крэслам і тады, даўшы гэтым зразумець, што ён больш не будзе марна траціць дарагія мінуты, загаварыў:

— Раскажыце нам, Апанас…

— Платонавіч, — падказаў той паслужліва,

— Раскажыце, Апанас Платонавіч, што здарылася?

— Што здарылася!.. Вам таксама зараз выдам, што і яму вось гаварыў. — Ён паказаў вачамі на Краўчука, які сядзеў побач з Дзмітрыем, прыгорбіўшы плечы. — Міндальнічаеце з рознымі нягоднікамі, даяце ім распусту сваімі ўгаворамі, цацканнем сваім — вось яны і распярэзваюцца. Ды я іх бы на такія замкі ў турме замыкаў, што яны б у мяне спазналі, як волю трэба любіць. Я ім… — У яго ледзь не сарвалася з языка лаянка. На момант ён сумеўся і раптам кінуў мажнай жанчыне, што стаяла каля грубкі:

— Сцепаніда, прынясі бярозавіку, пачастуй людзей. Хай смагу прагоняць з дарогі.

Жанчына зірнула на прыезджых круглымі вострымі вачамі. Кіўнула галавой: ага, зразумела — і таропка, як качка, перавальваючыся з нагі на нагу, выйшла з пакоя.

— Бярозавіку ў мяне колькі хочаш, — растлумачыў Камароўскі. — Бачылі, якая каралева красуецца пад вокнамі? I пілі ўсю вясну, і поўную бочку наквасілі з вашчынаю. Да зімы хопіць… — Лізнуў языком губы. — Ага, дык пытаецеся, што здарылася? Злачынства здарылася, таварыш начальнік. Грошы адабраў нягоднік і мяне ледзь на той свет не адправіў.

Ціха, як бы ўкрадліва адчыніліся дзверы, на парозе з’явілася Сцепаніда. Яна ўнесла і паставіла на стол перад Дзмітрыем графін з бярозавікам і міску з чырванабокімі яблыкамІ.

— Частуйцеся, людзі добрыя. Бярозавік, як віно, кісла-салодкі, рэзкі, яблыкі сакавітыя. — У тонкім ветлівым голасе жанчыны чулася гасціннасць.

— Жонка мая, Сцепаніда Карпаўна, — адрэкамендаваў яе Камароўскі.

Яна цырымонна, лёгкім кіўком галавы пакланілася Сямёну Сяргсевічу, потым Дзмітрыю і Краўчуку.

— Вой, а піць з чаго? — пляснула далонямі. Мігнулася на кухню, прынесла гліняныя, размаляваныя прыгожымі сінімі кветкамі кубкі.

— Частуйцеся, я ж кажу, чаго-чаго, а гэтага ўсяго ёсцека ў мяне, — Камароўскі шырокім жэстам рукі паказаў па стол, быццам на ім было пакастаўляна яшчэ многа чаго нябачнага.

Сцепаніда Карпаўна адышла ад стала, зноў стала каля грубкі. Прыкрыла вейкамі вочы, як сказаўшы гэтым: я ведаю сваё месца — дзе мне належыць знаходзіцца, калі шаноўныя людзі ў хаце.

— Другім разам, паважаны Апанас Платонавіч, пакаштуем вашых прысмакаў. Цяпер нам хутчэй трэба справай займацца,— хаваючы нецярплівасць, адказаў падпалкоўнік.

— І то праўда,— хуценька згадзіўся Камароўскі.— Прыстаў са сваім частаваннем, як сляпы да плота.— Пашкроб скроню, павольна крутнуў галавою ў адзін бок, у другі, акурат спрабуючы, ці варочаецца.— Паслухайце, як было. Выйшаў я, таго-гэтага, з саду. Іду сабе памалу паўз канаву, разважаю, як мне заўтра дзела лепш наладзіць.

Словы яго адразу вярнулі Дзмітрыя да таго турботнага, што прывяло іх сюды. Трэба пачынаць следства… Ды яно, уласна кажучы, і пачалося ўжо: са знаёмства, з першых скупых уражанняў. Цяпер належыць хуценька разведаць пра тое, што ў першую чаргу неабходна ведаць, і паехаць на месца злачынства.

Ад стала разліваўся па хаце духмяны водар яблыкаў.

— Думалася, раніцай хуценька адпраўлю ўсё, што спакаваў сёння для адгрузкі Ленінграду,— працягваў Камароўскі. — Хай, сабе думаю, во праз колькі дзён і паласуюцца ленінградцы свежарькімі беларускімі фруктамі. Ажно тут — на табе… Праўду кажуць, ніколі не загадвай наперад…

— Ён во пра людзей дбаў, а яму — па галаве,— уставіла Сцепаніда Карпаўна.— Падумаць толькі, чалавека за грошы забіваць! Ну, грошы вялікія… Ды хай сабе хоць і мільёны, дык ці ж яны даражэй за чыёсьці жыццё? — Яна ўздыхнула. Памаўчала, раздумваючы, ці варта ёй гаварыць далей, і загаварыла таропка і гучна:— Во людзі якія ёсьцека — што тыя звяругі крыважэрныя, што ваўкі. Во які свет цяперашні! — Стаяла, як глыба, склаўшы пляцёнкаю пукі на гркдзях. У вачах заблішчалі іскрынкі гневу і страху.

Сямёну Сяргеевічу не спадабаліся і словы жанчыны, і яе пранізлівы ў крыку голас. Не тоячыся, ён зірнуў на яе, няласкава насупіўшы бровы. Камароўскі таксама нахмурыўся, з адчаем махнуў на жонку рукой:

— Перастань, Сцепаніда, сціхні. Да нас па справам прыехалі, а ты сваю бабскую анцімонію завяла. Перастань!

— Перастанеш тут, калі сэрца рвецца, — прагаварыла яна цішэй і падцяла пухнатыя вусны.

Вецер, узмацніўшыся, праляцеў у голлі бярозы гаманкім пошугам, з вуліцы прынёс у хату гукі гітары, траскуча-ломкія хлапечыя галасы. Недзе непадалёку забаўляліся падлеткі. Дрынкалі па струнах, заўзята падпявалі адрывіста-рэзкую, крыклівую мелодыю. Нехта сярод іх залівіста рагатаў.

— Во чуеце — дзяруцца? — прыслухаўшыся, зноў не стрывала Сцепаніда Карпаўна. — Паабрасталі кудламі, як тыя дзікуны, што па тэлевізары паказваюць, соўгаюцца з гэтымі бандурамі… Чакай ад іх дабра. — Яна сустрэлася вачамі з мужам. — Ну добра, маўчу…

Камароўскі глыбока, як наталяючы смагу, зацягнуўся цыгарэтаю. Павольна выпусціў з рота дым, ранейшым трагічна-крыўдлівым тонам сказаў да Сямёна Сяргеевіча:

— Іду, таго-гэтага, з саду, і тут мяне — трах па кумпалу! Перад вачамі паплыло-о, кругі, кругі… Я і грымнуўся вобземлю. Не ведаю, колькі праляжаў у непрытомнасці. А калі ачомаўся — жахнуўся: грошы!Туды-сюды, поўзаю, лапаю рукамі па траве — няма партфеля. Ну, я з усіх ног, колькі сілы сабраў, у сельсавет, давай вам званіць. Потым да ўчастковага… — Ён зморшчыўся, узяў з этажэркі, што стаяла каля канапы, шклянку з квасам, пачаў піць. Піў доўга, малымі глыткамі, высока задраўшы востры падбародак. Напіўшыся, ён правёў па губах далонню, аддыхаўся. — Нічога-нічога, а потым як ламане ў патыліцы! Быццам зноў хто дзічаком абязвечыў.

Дзмітрыю падалося, што нарыхтоўшчык нешта дагаворвае, стоена хавае штосьці такое, што яго трывожыць. Няпэўна здагадваючыся, што гэта можа быць, ён паглядзеў на Сямёна Сяргеевіча, папытаў вачамі, ці можна яму ўключыцца ў гаворку. Падпалкоўнік злёгку кіўнуў галавою — можна, і ён асцярожяа спытаў:

— Вы, Апанас Платонавіч, не паспелі хоць краем вока зірнуць на рабаўніка? Можа, хоць заўважылі, які ён: высокі ці нізкі?

На твары Камароўскага прамільгнуў лёгкі цень

— Прыходзячы да памяці, слыхам толькі ўчапіў, як тупацелі ногі — бег. Потым, пачулася мне, быццам машына загурчала. — Пацярпеўшы скасіў на лейтэнанта вочы, пазіраў уважліва, з асцярогай, быццам пытаў: што, не верыш?

А Дзмітрыю падалося, што пранізлівы позірк яго гаварыў: «Хіба не ведаеш, ці можна заўважыць, калі ўсё паплыло перад табой, як у бездані?» Ён адвярнуўся ад Камароўскага, шпарка перавёў вочы на падпалкоўніка. Чаму Сямён Сяргеевіч маўчыць? Спаць яму хочацца, ці што? Сам гаварыў, што заўсёды як мага аператыўней трэба дзейнічаць, а цяпер дык і не відаць, каб спяшаўся…

Тым часам падпалкоўнік чакаў, пакуль Камароўскі збярэцца з думкамі. Пасядзеў, гледзячы невідушчым позіркам за акно, у цемру вечара, нарэшце спытаў:

— Цяпер вы, Апанас Платонавіч, змаглі б паказаць нам месца здарэння? — У глухаватым голасе чуліся і нясмелая, стрыманаяспагада, і разам з тым мяккая, далікатная настойлівасць: пакажы, калі зможаш, абавязкова трэба.

— А хто ж, акрамя мяне, пакажа? Бандыт хіба той? Дык яго ж пакуль што не злавілі. Змагу. — Камароўскі, упёршыся рукамі ў калені, павольна ўстаў. Па шчоках яго пад загарам паплыла бледнасць. Ён пастаяў каля канапы, квола ступіў да дзвярэй.

Сямён Сяргеевіч глядзеў на яго вінавата, як бы прасіў, каб той правільна зразумеў яго настойлівасць. Сказаў, што трэба ім паспяшаць, бо кожная мінута цяпер можа прынесці непапраўнае: злачынец, канечне, тым часам не дрэмле, заблытвае сляды. А сказаўшы гэта, ён рушыў з хаты.

Участковы інспектар Краўчук запрасіў двух панятых, суседзяў Камароўскага, і праз якіх дзесяць мінут машына спынілася на дарозе, што за ваколіцай ішла паўз сад, аддзяліўшыся ад яго затравянелай канавай.

— Тут вось, — упаўшым голасам прагугнявіў Камароўскі, вылазячы з кабіны. — Дома, лічы, як не пад самай хатай.

Фары ярка асвяцілі дарогу, траву і кусты крушыны, што раслі па абочыне канавы. Сямён Сяргеевіч і Дзмітрый, папрыгінаўшыся, павольна хадзілі туды-сюды па дарозе, пільна ўзіраючыся ў дол. Краўчук шорхаў па траве падэшвамі ў канаве.

На небе, як жывыя трапяткія істоты, мігцелі рэдкія зоркі. Месяц, набраўшыся зыркага бляску, шчодра выпраменьваў сваё халоднае святло. Узварушанае ветрыкам, ціха шамацела, сонна шапталася лісце крушынніку і яблынь у садзе.

Каля разгалістага куста бялеў на траве шматок паперы. Сямён Сяргеевіч нагнуўся ніжэй, прыгледзеўся. Папера была прыбіта дажджом, а злачынства адбылося пасля навальніцы. Значыць, не рабаўнік яе кінуў… Падпалкоўнік памкнуўся быў ужо выпрастацца і ў той жа міг побач са шматком знайшоў невялікі гузік. Здавалася, яго ён толькі і шукаў, бо вочы адразу ўспыхнулі, маршчынкі каля іх зварухнуліся, рассунуліся.

На дарозе ў каляіне Дзмітрый падабраў кусок цагліны. Больш яны нічога не знайшлі.

Склалі пратакол агляду месца здарэння. Камароўскага, хаця ён і не дужа ахвотна згадзіўся, павезлі ў бальніцу. Трэба было, каб урачы дэталёва агледзелі яго, а судова-медыцынскі эксперт правёў экспертызу — якія нанесены яму пашкоджанні?

IV

Наступны дзень пачаўся для Дзмітрыя зусім не так, як уяўлялася. Думалася, што разам з Сямёнам Сяргеевічам яны распрацуюць план дзеяння і разам павядуць пошукі злачынца. Такі варыянт яго задавальняў. Канечне, падпалкоўнік не той чалавек, з якім будзе весела — афіцыяльны, сухаваты служака. Ды нічога, весяліцца Дзмітрый будзе з іншымі і пры іншых абставінах. А ў рабоце трэба мірыцца і з тым, што табе не даспадобы. Ён нават прыдумаў формулу, якая вызначала б сутнасць іх супрацоўніцтва: вопыт плюс веды і энергія — атрымаеш, чаго дамагаешся.

Але здарылася непрадбачанае. Раніцай ад дзяжурнага па аддзелу, які пазваніў яму дадому, ён даведаўся, што падпалкоўнік захварэў. Павысіўся крывяны ціск, і ўрач прапісаў яму пасцельны рэжым.

Дзмітрый занепакоіўся. Вярнуўся да стала, узяўся дапіваць чай. Глытаў салодкі пахучы напітак, які дужа любіў, без заўсёдашняга свайго задавальнення і думаў: што ж ён павінен зараз рабіць без падпалкоўніка?

3 чаго пачынаць? Дзе што шукаць? Урачы хутка зробяць сваю справу, цяпер медыцына магутная. Ну захварэў — дык хіба не бывае? Не маладога ж веку чалавек. Мала чаго давялося яму перажыць?.. Ад супрацоўнікаў аддзялення Дзмітрый чуў пра падпалкоўніка, што яшчэ хлапчуком хапіў ён ліхалецця: карнікі падстрэлілі. Яму б футбол у школьнай камандзе ганяць, а ён з чужынцамі ваяваў — насіў звесткі ад падпольшчыкаў у партызанскі лес.

Ды хутка пабочныя думкі абарваліся, бо нечакана-неспадзявана скрозь іх вязьмо зладзеявата прашылася нейкая насцярожлівая, якая прымусіла Дзмітрыя вярнуцца да разваг, што і як яму рабіць далей. Але была яна прыкрая і ганебная: то ж ён, мусіць, не за здароўе начальніка ўстрывожыўся, а спалохаўся, што без падпалкоўніка не справіцца… ён адразу хацеў адмахнуцца ад яе, аднак насуперак свайму памкненню стоена прыслухаўся. Так, боязна крыху. Заспакоіў сябе: дык гэта з непрывычкі, упершыню, відаць, з кожным такое здарыцца можа… Павольна памешваў лыжачкай у парожняй шклянцы, дзынкаючы па тонкім звінючым шкле. 3 кожным? А можа, і не з кожным. Ён успомніў сваю формулу, цяпер паставіўся ўжо да яе без ранейшага захаплення, а нават крыху скептычна. 3 імпэтам, які прыходзіць да ўпэўненага ў слушнасці сваіх перакананняў чалавека, ён памкнуўся паправіць яе: веды плюс энергія — атрымаеш… Задумаўся на хвіліну, удакладніў: веды і энергія плюс інтуіцыя — атрымаеш, чаго дамагаешся.

А неўзабаве падпаўзла, варухнулася ў галаве казытліва-зманлівая думка: гонар… вялікі гонар яму будзе, калі сам раскрые гэтае небяспечнае злачынства. Яму… аднаму. А так — казалі б: падпалкоўнік Баршчоўскі паварушыўся, паднатужыўся. Ён жа, лейтэнант Бутоўкін, што б ні зрабіў — усё роўна лічылася б, што быў толькі падсаблякам у Сямёна Сяргеевіча…

Раптам Дзмітрый перастаў памешваць лыжачкай у шклянцы, унутрана здрыгануўся: што гэта найшло на яго? Адкуль яно такое ўзялося? Калі толькі рупіцца, каб гонару дамагчыся, дык лепш неадкладна падаць заяву: прашу звольніць мяне, бо я не маю маральнага права працаваць у міліцыі.

Тым не менш ён адчуваў, што ўсё ж тая непрыстойная думка пакінула якісьці след у яго душы. Як бывае часам, калі балючы зуб вырвеш, а маленькі карэньчык ад яго застанецца і ные. Дзмітрый упарта стаяў на тым нечаканым сваім, толькі павёў разважанні інакш, павярнуў іх другім бокам. Так, будзе ўсё ж няблага, што справай ён зоймецца без Сямёна Сяргеевіча. Больш самастойнасці — больш уласнай практыкі. Ты так, а ён табе не, гэтак. Ну, калі адзін — то, канечне, больш галаву паломіш, больш нервы свае напружыш. Дык а як жа, каб усё лёгенька-гладзенька? Так у жыцці не бывае… Ды ў рэшце рэшт і не адзін жа ён будзе шукаць злачынца — з участковым інспектарам, які дапаможа яму што трэба.

Заспакоіўшы сябе гэтымі разважаннямі, ён імкліва ўстаў, пайшоў са сталовай. У пярэдняй надзеў шапку, паглядзеўся ў люстэрка. А нічога, міліцэйская форма падыходзіць яму…

У райаддзеле міліцыі Дзмітрый прайшоў па доўгім гулкім калідоры — крочыў як на вахту, — рэзка шчоўкнуў замком, адамкнуў дзверы свайго кабінета. Невялічкі светлы пакой сустрэў яго ўтульнасцю і чысцінёй. Усё там было на сваіх месцах. Крэслы з зялёна-шэрай абіўкай, двухтумбавы паліраваны стол каштанавай афарбоўкі і на ім настольны каляндар, белы тэлефонны апарат, па краях два стосы папер. Усё стаяла і ляжала роўненька, парадкам. Здавалася, што-небудзь замяні чым-небудзь іншым — і адразу парушыцца тая няўлоўная гармонія рэчаў, якая стварала атмасферу строгай, крыху таямніча-загадкавай дзелавітасці.

Дзмітрый правёў пальцам па гладкай паверхні стала, уважліва прыгледзеўся — следу не засталося, пылу няма. Сеў на сваё «рабочае месца». Тады нечакана зноў трывогай апякло яму свядомасць: а ці зможа?.. Зноў усярэдзіне зварухнулася прыкрасць, і яму цадалося, што нейкі ён нерашучы сёння, як разгублены. 3 высокага вузкага кубка, з якога вострымі канцамі вытыркаліся самапіскі, ён узяў адну, блакітную, з белым блішчастым наканечнікам. Патрымаў яе ў пальцах, быццам узважваў ці любаваўся. Потым, як яго падштурхнула што, рэзкім рухам рукі ўзяў са стоса справа, дзе ляжала чыстая папера, гладкі снежна-белы аркуш, пахапліва напісаў: «План дазнання па абрабаванню нарыхтоўшчыка Вяліка-Бабовіцкага сельпо Апанаса Камароўскага».

Прыгожыя радкі з акруглымі роўнымі літарамі шпарка пабеглі з-пад самапіскі: «Удакладніць, якую суму атрымаў Камароўскі для выплаты рабочым, што пакавалі яблыкі. Праверыць па ведамасці, хто колькі атрымаў. Высветліць, хто тыя людзі, што значацца ў ведамасці».

Самапіска спынілася, як уторкнулася ў кропку. I Дзмітрый незадаволена хмыкнуў. Для чаго яно — хто тыя людзі, хто колькі грошай атрымаў? Пацікавіцца гэтым падказаў яму ўчора Сямён Сяргеевіч. Ён не зразумеў — навошта і ў душы быў не згодзен з падпалкоўнікам, але пярэчыць не стаў. Не той быў час, каб марнаваць яго ў пярэчаннях, трэба было ўпрагацца ў нялёгкі воз і цягнуць яго з усёй сілы. А што ў першую чаргу высвятляць?

Дзмітрый меў цвёрдае перакананне, што неабходна хутка правесці аператыўна-пошукавыя мерапрыемствы. Знайсці людзей, якія падкажуць нейкія канкрэтныя дэталі, навядуць на нейкі след… На высокім загарэлым ілбе да пераносся прарэзалася ўпартая зморшчынка. Самапіска, уздрыгнуўшы блішчастым наканечнікам, зноў павяла радкі: «Высветліць, хто мог ведаць, якая сума засталася ў нарыхтоўшчыка. Адшукаць таго, хто чуў, як Камароўскі клікаў на дапамогу». Запісаў гэта Дзмітрый, засяроджана перачытаў размашыстыя радкі, падумаў: «Ну не можа быць, каб ніхто не чуў. Яшчэ ж не позна было, толькі сцямнела, а вёска — рукой падаць». Ён паразважаў, на што яшчэ неабходна яму скіраваць сваю неадкладную ўвагу, і калі ўжо вырашыў, што план можна дакладваць начальству на пяцімінутцы, расчыніліся дзверы. У кабінет, шырока ступіўшы цераз парог, зайшоў намеснік начальніка аддзялення маёр Івашчанка.

Спачатку Дзмітрыю падалося, што маёр нечым незадаволены. У паходцы, заўсёды роўнай і мяккай, яму пабачылася нервозная таропкасць, у вачах — трывожная пільнасць. Але Івашчанка, як і кожнае раніцы, пры сустрэчах, прывітаўшыся, усміхнуўся. Моцна трасянуў руку лейтэнанта, па звычцы трошкі схіліў набок галаву, хітра прыжмурыўся:

— Шанцуе ж некаторым маладым і прыгожым. — Падаў Дзмітрыю канверт. — Дзяжурны гукнуў мне ў акенца: на другі паверх падымешся, дык перадай нашаму навічку. Сказаў, пекная чарнявая маладзіца толькі што прынесла.

I ўсё ж нейкая трывога стаілася ў вачах у маёра. Дзмітрыю рупіла спытаць, што здарылася, але цікавасць да нечаканага загадкавага пісьма была мацнейшая, чым гэтае жаданне, перашкодзіла. На канверце няроўным, як дзіцячым, почыркам было напісана: «Лейцінанту таварышу Бутоўкіну».

Пісьмо крыху насцярожыла і разам з тым узрушыла Дзмітрыя. Ён невядома чаму адразу звязаў яго з учарашнім абрабаваннем нарыхтоўшчыка, з тым, што яму мелася рабіць сёння, во зараз. Ніякіх рэальных падстаў, каб гэтак думаць, у яго, безумоўна, не было. Але яму вельмі хацелася, каб невядомая «пекная чарнявая маладзіца» хоць чым-небудзь дапамагла ў яго клопаце. Хай бы хоць намякнула што, хоць выказала якую здагадку… Ён пазіраў на канверт, які ляжаў перад ім на стале, і быццам слухаў штосьці ў сабе — нязвыклае, падсцярожліва-напружанае.

— Што, не хочаш пры мне распячатваць? I правільна, нечага старонняму сакрэты свае адкрываць,— пажартаваў Івашчанка.

«Падсмейваецца», — падумаў Дзмітрый. Але ён ведаў, што ў жарце не было кпіну. Маёр, чалавек далікатны і бясхітрасны, не меў звычкі хаваць у сваіх словах з’едлівага падтэксту. За той кароткі час, што працаваў у міліцыі, Дзмітрый паспеў ужо ўпадабаць яго.

I ўсё ж рэпліка не спадабалася, не пад настрой надалася. Ён уважліва, як бы вывучаючы па «дэталях», па асобных рысах, паглядзеў на Івашчанку. Раптоўна яму адкрылася, што гэты высокі, статны чалавек, аказваецца, не такі прыгожы, якім бачыўся яму заўсёды. Галава вушастая, твар дробны… Адкрыццё прыкра ўразіла Дзмітрыя.

Івашчанка зірнуў на гадзіннік.

— Не буду перашкаджаць, распячатвай, — сказаў стрымана і пакіраваўся да дзвярэй.

Па тым, як ён запаволена адводзіў ад вачэй руку з гадзіннікам, Дзмітрый здагадаўся — напамінаў: не спазняйся на пяцімінутку. Таропка ўзяў са стала пісьмо, скубануў замусолены клеем жаўтлявы ражок канверта.

Душа прагла прачытаць штосьці надзвычай важнае, вочы шпарка пабеглі па неахайных радках, якія то карабкаліся ўгору, то, выгнуўшыся стончанай дугою, паўзлі ўніз. Знаходзячыся, мусіць, у разладзе з пачуццямі, няверная, непаслухмяная рука пісала: «Паважаны таварыш лейцінант. Учора ўвечары мы бачылі, як ад таго месца, дзе бандыт скалечыў закупшчыка, шалёна імчаў грузавік. Ён бы і нас падавіў, каб не паспелі адскочыць. Мы пасвяцілі ўслед ліхтарыкам і запісалі нумар 33—44. Гэта нашага калгаса машына. Прозвішчаў не падпісваем. Падпішыся, дык па судах зацягаюць. Разбірайцеся самі».

Дзмітрый машынальна, без патрэбы, узяў з кубка самапіску, патрымаў яе, перачытаў апошнія словы — «разбірайцеся самі» — і разняў пальцы. Яна суха дзеўбанулася наканечнікам у пластмасавае донца. Ён устаў з-за стала. Толькі ісці не спяшаўся. А можа быць, правакацыя, падвох? Імкненне завесці ў зман і заблытаць дазнанне… А калі — не, калі падказка праўдзівая?.. Пастаяў. Думкі мітусіліся. Ён імкнуўся пільна асэнсаваць кожную драбніцу ў гарачых супярэчлівых разважаннях, аднак дапасці да якой-небудзь пэўнай высновы не мог. У процівагу сваім сумненням даваў довад: ва ўсякім разе, гэта нітачка, за якую варта пацягнуць. Можа, ад яе і ўвесь клубок разматаецца? На твары яго была адзнака руплівай заўзятасці, і ён рашуча дапісаў у «план дазнання»: «Праверыць, дзе ў той час, калі адбылося абрабаванне нарыхтоўшчыка, знаходзілася грузавая машына нумар 33—44, хто шафёр і што ён уяўляе з сябе ў маральнай сутнасці». Як бы для пэўнасці сказаў сабе: «Усё, лейтэнант Бутоўкін, правільна, разбяры па костачках версію з машынай». Узяў план і, засяроджаны, падцягнуты, пайшоў на пяцімінутку.

У кабінеце падпалкоўніка Баршчоўскага ўжо сабраліся ўсе супрацоўнікі аддзялення, чакалі толькі Дзмітрыя. Ён вінавата зірнуў на маёра Івашчанку, які ссутуліўся за сталом начальніка, папрасіў прабачэння, што спазніўся, і прайшоў бліжэй да стала. Ведаў, дакладваць давядзецца толькі яму, бо злачынства ў Вялікіх Бабовічах — адзіная падзея за ўчарашні дзень.

Маёр павадзіў вачамі па тварах — усе сабраліся? Выпрастаў прыгорбленую спіну, паклаў рукі на край стала, нібы, перад тым як распачаць гаворку, яму трэба было абаперціся. Пінжак, што быў пабраўся на грудзях складкамі, расправіўся і цяпер спраўна аблягаў ладную постаць.

— Пачнём. Лейтэнант Бутоўкін, вам слова, — Івашчанка сказаў не надта гучна, спакойна, акурат як падпалкоўнік.

Дзмітрый шпарка ўстаў, няўзнак адставіў крыху назад крэсла, быццам яно перашкаджала б яму стаяць, а тады яшчэ і сам ступіў на паўкроку наперад. Вонкава ён быў спакойны, нягледзячы на ўзрушанасць, ад якой нібы варочалася, перакочвалася ў душы нешта важкае і няроўнае.

— План мой такі: з дапамогай участковага інспектара лейтэнанта Краўчука неадкладна ўстанавіць, за кім з жыхароў Вялікіх Бабовічаў і бліжэйшых да вёскі паселішчаў заўважалася схільнасць да правапарушэнняў, — пачаў ён бойка. — Хто з іх у той час, калі быў абрабаваны нарыхтоўшчык, знаходзіўся ў непасрэднай блізкасці да месца здарэння. Першая звестка наконт гэтага да мяне паступіла ўжо. Праўда, пісьмо ананімнае, ды ўсё роўна ігнараваць сігнал нельга.

Паведамленне Дзмітрыя было лаканічнае і канкрэтнае па ўсіх пунктах плана. Дакладваў ён выразна і абгрунтавана. У словах чуліся не толькі рашучасць, а і развага, здольнасць ацаніць як след абстаноўку, гатоўнасць аператыўна дзейнічаць згодна гэтай ацэнкі. Тым не менш у душы ў яго, як шашаль, тачылася насцярожлівасць. Скончыўшы даклад, ён зірнуў на аркуш плана, задуменна пацёр у пальцах ражок, за які трымаўся, як бы спрабуючы паперу на трываласць. I на міг адчуў неверагоднае. Падалося, што дастаткова яму жвавей, энергічней паварушыць пальцамі, і папера затрашчыць, як першы восеньскі лядок пад нагамі, пераломіцца. Ён асцярожна скруціў аркуш у трубку, адставіўшы крыху ад тулава руку, трымаў яго беражна, так, каб не пакамячыць.

— Якая вам патрэбна дапамога, лейтэнант? Можа, варта яшчэ каго падключыць? — спытаў маёр, пазіраючы яму ў вочы.

— Неабходнасці такой, мне думаецца, няма. Мы ж удвух, з лейтэнантам Краўчуком, будзем працаваць. Я падрыхтаваў ужо яму заданне.— Дзмітрый меў на ўвазе высветліць, хто тыя людзі, якія значыліся ў ведамасці на атрыманне зарплаты за нарыхтоўку яблыкаў. — Ну, а калі з’явіцца пільная патрэба ў дапамозе — такое, безумоўна, не выключаецца, — я далажу вам.

— У каго ёсць якія заўвагі? — Маёр гаварыў зусім па-будзённаму, марудна, як з вялікай утомы. Дзмітрыю не спадабалася яго інертнасць. I пяцімінутка праходзіла не так, як раней. Не ставала ёй той строгай, дзелавітай выразнасці, якая падкрэслівалася нават усёй абстаноўкай гэтага рабочага кабінета. Ён павёў вачамі па пакоі. Партрэт Дзяржынскага на прасценку паміж вокнамі, у кутку столік з селектарным і тэлефоннымі апаратамі, падрабязная карта раёна пасярэдзіне глухой, ад суседняга кабінета, сцяны… Усё знаёмае, усё на месцы…

Нехта, перашэптваючыся з суседам, не стрымаўся, выгукнуў таму сваё пярэчанне. Сцішаны гарачы вокліч на момант адцягнуў увагу Дзмітрыя — што ў іх там за спрэчка? Але ён не азірнуўся, глядзеў на Івашчанку. Маёр, не ўстаючы з крэсла, павярнуўся да прыстолка ўзбоч. Узяў графін, памалу нахіліў над шклянкай. Празрысты струменьчык пацурчаў з тонкім звонам. Жылаватая вялікая рука далікатна кранулася шклянкі, неяк элегантна паднесла яе да рота. «Як Сямён Сяргеевіч», — немаведама чаму падумалася Дзмітрыю. Ён зніякавеў, што недарэчна вывернулася непатрэбнае параўнанне, і тут жа схамянуўся: згадка пра начальніка аддзялення падказала, чаго не ставала пяцімінутцы — прысутнасці падпалкоўніка, яго арганізатарскага ўздзеяння.

Маёр Івашчанка, як раней яшчэ заўважыў Дзмітрый, накіроўваў работу супрацоўнікаў аддзялення, ні ў чым не скоўваючы іх ініцыятыву, даючы поўны прастор іх думкам. Маладому лейтэнанту гэта падабалася, і ўсё ж, на яго розум, намесніку начальніка аддзялення не хапала спакойнай арганізуючай волі, якою шчасліва валодаў Сямён Сяргеевіч. Някідкая, але паслядоўная, няўхільная патрабавальнасць падпалкоўніка спрыяла, каб кожны адчуваў у сабе больш сканцэнтраванасці, больш адказнасці ва ўсіх сваіх учынках і дзеяннях. Яна вымагала ад чалавека найбольшага імпэту ў яго клопатах і парываннях.

Даволі было Дзмітрыю ўспомніць пра Сямёна Сяргеевіча, як думкі яго зараз жа скіраваліся да ўчарашняга агляду месца злачынства. Ці не засталіся там нязнойдзенымі якія-небудзь сляды альбо рэчавыя доказы? Сямён Сяргеевіч папярэджваў: глядзі ва ўсе вочы… Закарцела зноў паехаць туды і агледзець усё нанава.

Супрацоўнікі аддзялення, выйшаўшы з кабінета ў калідор, стабуніліся там, каб гуртам пакурыць, скарыстаўшы вольную мінуту, пацікавіцца навінамі, перакінуцца жартамі. Дзмітрый як ішоў, так і пайшоў. Шустра затупацеўшы па прыступках лесвіцы ўніз, на выхад з аддзела, ён пашкадаваў, што ўчора не надаў значэння следу ад кола аўтамашыны, які заўважыў непадалёку ад таго месца, дзе быў знойдзены гузік. Тады яму падумалася: дарога ж… Дык ці захаваўся след цяпер? Можа, ужо затапталі? Нехта крыкнуў яму наўздагон:

— Бутоўкін, пакуры з намі.

Ён павярнуўся, усміхнуўшыся, махнуў рукой: няма часу.

Праз якую гадзіну Дзмітрый быў у Вялікіх Бабовічах, на дарозе каля саду. У выбоіне, што пясчанай латкай жаўцела на замуравелым прыдарожным дзірване, ён адразу пабачыў проціск ад пратэктара. Міма па другі бок дарогі праходзілі высокі мужчына ў саламяным капелюшы і стройная, ростам амаль роўная з ім, акурат у такім жа галаўным уборы жанчына. Яны запаволілі крок, недаўменна цікавалі за Дзмітрыем. Ён толькі слізгануў позіркам па іх ладных постацях і ўжо наважыўся заняцца сваёй справаю, ды раптам спахапіўся. А панятыя? Гэта ж зноў вяртайся ў вёску. Дык, можа, яны згодзяцца? Падышоў да іх, растлумачыў, што яму трэба. Яны пераглянуліся, быццам сказалі адзін аднаму: «Нам жа некалі!» Але згадзіліся. Дзмітрый, рыпнуўшы новымі бліскучымі туфлямі, прысеў на кукішкі. Пільна ўглядаўся ў проціск, шукаў якую-небудзь характэрную адмеціну. Нарэшце заўважыў маленькую, з лясны арэх, узбугранасць. Яна адбілася на вільготным пяску ў цэнтры, па восевай лініі следу. Дзмітрый абрадаваўся знаходцы, акрыліўся: выходзіць, кола з такой жа ямачкай. Шыну скубанула патырчака. Пільна цэлячыся фотаапаратам, ён з розных бакоў сфатаграфаваў след. Паклаў фотааларат у следчы чамадан — куфэрак з наборам рознага неабходнага крыміналісту начыння, — а ўзяў адтуль металічную міску і пакет з гіпсам. Зачэрпнуў міскай у канаве вады, размяшаў гіпс і акуратна, каб не размыць пясок, выліў белую, як з малака, баўтуху ў выбоіну.

Сад пасля ўчарашняй нягоды сцішыўся ў задумнай нерухомасці. Дрэвы журыліся, прадчуваючы хуткае расставанне з гаманкой лістотаю. Чулася, як, зрываючыся з галін, мякка шпокаліся аб зямлю спелыя яблыкі. У светла-блакітным небе кружылі буслы, трэніруючы крылы для адлёту ў вырай. 3-за саду, з поля даносіўся ледзь чутны, прыглушаны адлегласцю гул камбайнаў. Дзмітрый пастаяў, паглядзеў на сад, на буслоў. Гукі наваколля аддаваліся ціхім, загадкавым водгаласам у яго душы.

Нагнуўшыся, ён пакратаў пальцам раствор. Гіпс добра задвярдзеў, можна было браць. Узяў адліў, пабачыў: узбугранасць на следзе пратэктара адбілася на злепку ямінкай. Ён ледзь улоўна, аднымі губамі ўсміхнуўся, сказаў сабе: «Усё, лейтэнант Бутоўкін, парадкам рабі. Цяпер хутчэй шукай грузавік пад нумарам 33—44».

Дзмітрый падзякаваў панятым і развітаўся з імі.

Падахвочаны першай удачаю, Дзмітрый, перад тым як сесці ў «газік», зірнуў абапал сябе. Ён меў такі выгляд, быццам яму яшчэ нешта дужа рупіла і ён імкнуўся згледзець і асэнсаваць тое, каб больш сюды не вяртацца. Ціскануў уніз ручку дзверцаў, ускочыў у кабіну.

— У кантору калгаса, — рэзка, як пераламаў сухую палку, сказаў шафёру.

У канторы ён даведаўся, што грузавік, які цікавіў яго, вазіў на ток зерне ад камбайна. Папытаў у брыгадзіра, негаваркога вусача з бурым ад сонца і ветру тварам, ці ўмалотная сёлета збажына вырасла, а сам, ужо не слухаючы яго адказу, падумаў, як лепш зрабіць — агледзець машыну і пагутарыць з шафёрам,— каб было бездакорна з прафесіянальнага пункту гледжання. Рашэнне напрошвалася адно: перастрэць машыну на дарозе. Калі на таку — людзі збяруцца, залішне будзе старонняй увагі. Таго і глядзі, узнікнуць недарэчныя ўскладненні: могуць аб’явіцца балбатуны, ахвочыя да таго, каб самыя неверагодныя крыватолкі пусціць. Разбірайся тады з імі, утрасай іх, замест таго каб злачынца шукаць… У брыгадзіра Дзмітрый высветліў, куды курсіруе аўтамашына. Аказалася, паўз сад. Ён здзівіўся і абрадаваўся: якое нечаканае супадзенне! Значыць, там, на месцы злачынства, ён і спыніць яе. Для шафёра, калі ён у чым вінаваты, ого якая неспадзяванка будзе! Як ён стане сябе паводзіць? Шчаслівы выпадак — застаць яго знянацку, паназіраць за ім у такой абстаноўцы. Можа, удасца ўлавіць знешнія прыкметы, у якіх якраз праявіцца тое, што выдасць злачынца: разгубленасць, замяшанне, страх.

Дзмітрый паціснуў брыгадзіраву касцістую, з доўгімі, як цэўкі, пальцамі руку. Той таксама адказаў яму поціскам, як пажадаў: удачы табе. Так менавіта падумалася Дзмітрыю. Але, развітаўшыся, ён адразу зноў звярнуўся да брыгадзіра:

— Можа б, і вы праехалі разам са мною? За панятога пабудзеце, калі спатрэбіцца.

— Можна праехаць, — адразу згадзіўся той.

— А каго б яшчэ нам узяць? Панятых два павіннаі быць.

— Можа, яе, — кіўнуў брыгадзір на жанчыну, якая ў той час зайшла ў кантору, — паштальёнку. Не языкатая кабета. — Характарыстыка гэтая, відаць, вырвалася ў яго незнарок, бо ён зніякавела лыпнуў вачамі.

Вярнуўшыся на прасёлак ускрай саду, Дзмітрый стаў крыху воддаль ад выбоіны, дзе адбіўся след гумавай шыны, — якраз на тым месцы, якое паказаў Камароўскі. Нецярпліва, незадаволена зірнуў на гадзіннік, быццам рэйсы грузавіка былі распісаны і шафёр парушаў графік. Закурыў, глыбока зацягнуўся дымам. Раптам адчуў, як усярэдзіне ў яго быццам штосьці пачало асядаць. Павольна і цяжка. Як жа ён не ўцяміў адразу? Абрадаваўся, знайшоў доказ… Чалавек збожжа тут возіць — вось і ўся разгадка тайны, усё тлумачэнне… Скажа так — што ты яму запярэчыш?.. Нагарнулася прыкрасць. Глыбокія блакітныя вочы пацямнелі.

У другім канцы за садам дарога раскрыжоўвалася. Тая, што цягнулася прама, вяла ў лес, а каторая збочвала — у поле. Ахоплены сумненнем і зніякавеласцю, Дзмітрый без ранейшай нецярплівасці сустрэў позіркам грузавік. Толькі адзначыў: зухавата выехаў на павароце.

Калі машына прыблізілася, Дзмітрый падняў руку — стой! Шафёр рэзка затармазіў. Высунуўшы кудлатую галаву, выглянуў з кабіны. Меў ён бесклапотны і нават блазнаваты выгляд. Пазіраў дзёрзка, насмешліва пытаючы вачамі: у чым справа, старанны ахоўнік парадку? Дзмітрый на міг скамянеў, стаяў як аглушаны. Недзе далёка-далёка пачуў сваю думку. «Ну, вось табе і асацыяцыі, — падумаў ці то з кпінам, ці то з папрокам да сябе. — Назірай, улоўлівай іх». Ступіў да машыны бліжэй, прыклаў руку да казырка:

— Лейтэнант міліцыі Бутоўкін.

Блазнаватую бесклапотнасць на твары шафёра ўвачавідкі змянілі насцярожанасць і непрыязнасць.

— Бачу, што лейтэнант міліцыі. — Ён страсянуў галавою, адкінуў назад валасы. — Ды вось што Бутоўкін — не ведаў. Але чуў пра такога, чуў… — Голас, у якім толькі што чулася прыхаваня крыўда, адразу набыў суровасць. — Жонка, чуй, расказала. — У вачах шафёра заблішчалі халодныя калючыя жарсцвінкі.

Незразумелыя, загадкавыя словы збянтэжылі і яшчэ больш надалі Дзмітрыю прыкрасці. У іх пачуўся яму абразлівы намёк. Пра якога такога? Разам з тым у ім успыхнула ліхаманкавая цікаўнасць. Чыя жонка? Што казала? Некалькі секунд ён адчуваў у сабе разгубленасць. Не хапала яшчэ, каб ён на кручок злавіўся — дапытвацца стаў, высвятляць. Самы момант у бабскія плёткі ўнікаць…

— Чулі ці не чулі — гэта ваша справа, — паставіўся ён крута. — А я мушу пра сваё пацікавіцца.

— Дык цікаўцеся, не цягніце рызіну. У мяне —зерне.

— Колькі рэйсаў вы сёння зрабілі?

Ноздры ў шафёра здрыгануліся, ён пагардліва хмыкнуў: што пытаеш, маўляў, сам не бачыш? Адказаў стрымана, з ноткамі даравальнай паблажлівасці да гарадскога недарэкі:

— Раса толькі ж нядаўна спала.

— Вы хочаце сказаць — камбайн нядаўна працуе?.. Дык першы, значыцца, рэйс робіце — так трэба разумець? — Дзмітрый загаварыў гучней, ён пачуў у сабе новую дужасць. Да яго вярталася тое пачуццё ўпэўненасці і цвёрдасці, якое дакляравала яму першапачатковае ўяўленне аб гэтай сустрэчы. — Ну скажыце ясна, чаго маўчыце?

— Што вы дапытваецеся вельмі? Можа, падпіску аб нявыездзе ўжо запатрабуеце? Дык — калі ласка.

«Глядзі ты, які дасведчаны, ведае, што ёсць такая мера стрымання для злачынцаў!» — падумаў Дзмітрый так, быццам загадаў сабе: запомні гэтую дэталь.

— Падпіску пакуль што не трэба, — адпарыраваў ён на задзірыстасць шафёра, злёгку націснуўшы на словы «пакуль што».

Шафёр улавіў гэты націск, сказаў са здзекам:

— А калі правароніце? — Востры позірк, здавалася, укалоў. — Чаго вы ад мяне хочаце? Давайце хутчэй, бо камбайн, чуй, працуе.

Дзмітрый зразумеў, што кінуў лішняе, і адчуў сябе няёмка. Сапраўды, навошта было яму ўстраваць у гэтую перапалку?

— Трэба агледзець машыну, — сказаў ён знешне спакойна. — Разам з вамі будзем аглядаць. I во з панятымі.

— Ці я не бачыў яе? Глядзіце, калі вам хочацца.

Заспяшаўшыся, каб не настырацца дарэмна з шафёрам, Дзмітрый падышоў да задніх колаў. Тое, што яго цікавіла, заўважыў адразу: на адпым вонкавым напаўзлізаная шына была разарвана. Тады ён упраўна зашчоўкаў фотаапаратам. Сфатаграфаваў шыну, стаў размешваць гіпс, каб зрабіць злепак.

— Хутка вы там, лейтэнант? — гукнуў з кабіны шафёр. — Я ж гаварыў, камбайн працуе. А ты чаго маўчыш, брыгадзір?

Адказаць яму строгай начальніцкай заўвагай — не падганяй, калі трэба, тады і зраблю — Дзмітрый не змог. ён падумаў, што чалавек мае рацыю, нельга надоўга затрымліваць транспарт — час гарачы. Больш прыспешыў сябе, заварушыўся хутчэй.

Калі пачаў пісаць пратакол агляду аўтамашыны, папытаў у шафёра:

— Як ваша прозвішча, імя і імя па бацьку? Назавіце, калі ласка. — Гаварыў з адценнем стрыманай ветлівасці, мусіць, каб згладзіць у сабе непрыемнае ўражанне, ад самалюбнага жадання ўзяць над шафёрам верх, якое прарвалася падчас таго прыкрага намёку — «пакуль што».

— Андрэй Міканоравіч Сенажэнскі. Вадзіцель другога класа. У пераводзе на званні гэта, бадай, таксама лейтэнант.

«Во, зноў задзіраецца, — нядобра кальнула Дзмітрыя. — Не, цяпер я не паддамся на правакацыю». Потым ён падумаў: «Сенажэнскі… Не чуў такога прозвішча. А ён маё чуў. Дзе?.. Можа, у «Фізкультурніку Беларусі» чытаў? Першае месца ва універсітэце па боксу… — Адчуў, як нешта прыемнае казытнула ўсярэдзіне. — Цікава, чытае ён «Фізкультурнік Беларусі» ці не?» Уважліва паглядзеў на Андрэя. Яму кінулася ў вочы, на што спачатку — прывык да гэтага ў горадзе — не звярнуў увагі: кудлы ў вяскоўца па цяперашняй модзе, да плячэй адгадаваў.

Склаўшы пратакол, Дзмітрый падаў яго шафёру.

— Прачытайце і падпішыце, калі згодны з тым, што тут занатавана.

Андрэй шпарка прабег вачамі радкі. Самапіску, якую працягваў яму Дзмітрый, не ўзяў, нават не зірнуў на яе. Дэманстратыўна дастаў з нагруднай кішэні пінжака сваю, з плаваючым караблікам у празрыстым пластмасавым наканечніку корпуса, размашыста падпісаў пратакол.

— Добра, што міліцыя зацікавілася маім «лысым» дзіравым колам. Цяпер, можа, заменяць мне яго. А то як толькі заікнуся, інжынер тут жа асадзіць. «Табе, кажа, дай новае, дык ты яго прап’еш, а старое зноў паставіш».

Сенажэнскі яўна куражыўся. Гэтая акалічнасць кінулася Дзмітрыю асаблівьім сэнсам. Шафёр кпіў з усяе сілы не проста дзеля таго, каб павычвараць, а хаваў за гэтым штосьці такое, што яго даймала трывогаю ці, можа, нават пакутаю.

— Я паехаў, а ты, лейтэнант, глядзі, не вельмі… — пагрозліва кінуў Андрэй, раптам перайшоўшы на «ты». — Тут табе не тое, што танцы-манцы на балі… Зразумеў? Тлумачыць не трэба?

Гучна загуў матор.

Дзмітрый правёў грузавік вачамі. У вушах у яго гучалі апошнія словы Сенажэнскага. А ў памяці застаўся востры, пранізлівы позірк. Ён устрывожыў больш, чым словы.

V

Апанас Камароўскі сядзеў насупраць Бутоўкіна каля стала і расказваў:

— Загрузіў я апошнюю машыну яблыкамі, адправіў яе і наважыўся ісці дадому. А тут на табе — неба прарвалася. Ну што рабіць? Я пераседзеў у будане, пакуль дождж перастаў. Частку грошай з партфеля, таго-гэтага, па кішэнях расклаў. Як прадчуваў што, на ўсякі выпадак. Сума ж — тры тысячы! Тым часам узялося на змярканне, калі я паджгаў дадому.

Ён цяжка ўздыхнуў. Памаўчаў, пазіраючы некуды міма лейтэнанта, зморшчыўшы лоб. Дзмітрый падняў галаву ад пратакола, у які запісваў паказанні, пачакаў. Яму падалося, што ў хаосе пачуццяў Камароўскага ён адрозніваў адно, якое адужвала астатнія, цягнула за сабой усе іншыя — крыўду. Трывожную, хваравітую крыўду.

— Шлэпаю я сваімі растаптанымі чаравікамі, задумаўся. Толькі перасігнуў канаву, а тут ззаду па галаве як трэсне! Мяне, таго-гэтага, і павяло-о… Калі ён выцягваў грошы, дык схіліўся нада мной. Я, праўда, цьмяна, як праз павалоку якую, пабачыў яго твар. I пачуў — гарэлкай як з бочкі несла.

— Вы пазналі б рабаўніка? — спытаў Дзмітрый. У голасе яго прарваліся ноткі насцярожанасці.

— Відаць, пазнаў бы. Яшчэ ж не дужа ссутонела. Хоць і не ясна, а пабачыў жа.

— Што вы такое асаблівае заўважылі на твары? Можа, якую прыкмету?

— Ну, як вам сказаць… Ніякай прыкметы не заўважыў, але пазнаў бы.

— Пачакайце, Апанас Платонавіч, няўвязка атрымліваецца. Бачылі, пазналі б… Учора і дома і там, на месцы злачынства, калі мы рабілі агляд, вы гаварылі, што страцілі прытомнасць. Дык як жа вы ўгледзелі рабаўніка ў твар?

Камароўскі марудна паварушыўся на крэсле, гэтак жа марудна, як бы цераз сілу штосьці прыгадваючы, пашкроб патыліцу.

— Учора гаварыў і сёння гавару: страціў. Але — адразу, як толькі ён мяне абязвечыў. А пакуль ён, таго-гэтага, выграбаў з маіх кішэняў грошы, дык я апрытомнеў.

Яны пасядзелі моўчкі, адвёўшы адзін ад аднаго позіркі. Дзмітрый адчуў сябе ніякавата, як з ім бывала, калі ён раптам пераставаў што-небудзь разумець. Неспакойна і востра глянуў на тоўстую прыгорбленую постаць.

— Потым я хацеў яшчэ за ім кінуцца. Падняўся наўколенцы і пачуў — машына загурчала. Павярнуў галаву — грузавік. Дык дзе ты яго дагоніш! А нумар не пабачыў, хлусіць не буду. — Ад неспакою, ад адчування пільнай увагі лейтэнанта Камароўскі падабраўся, сеў раўней.

— Пра грузавік вы таксама раней штосьці нічога не казалі.

— Не казаў хіба? Дык жа ў такім патрасенні быў! Ведама ж — мазгаўня разбітая… Бандыт той ледзь глузды не адбіў мне. — Ён прамовіў гэтыя словы такім тонам, усё роўна як гаварыў пра самую зразумелую рэч на свеце і здзіўляўся, як лейтэйант не ўцяміць такой простай ісціны.

Дзмітрыю паказалася, што Камароўскаму неспадзеўкі трапіла яшчэ нейкая думка, што ён нешта ўсяомніў. Пачакаў, калі ён выкажа яе, але той маўчаў, пакрыўджана сцяўшы вусны.

— Тут вось, Апанас Платонавіч, яшчэ адна акалічнасць выклікае непаразумецне, — загаварыў Бутоўкін мякка, падкрэслена даверліва, каб паказаць, што ён вымушан задаваць пытанні, служба патрабуе.— Судова-медыцынскі эксперт, які агледзеў вас сёння, даў заключэнне, што на галаве — невялікая ранка на скуры. Пашкоджанне, кажучы юрыдычнай тэрміналогіяй, адносіцца да катэгорыі лёгкіх. Паслухайце, што тут напісана.

Ён узяў са стала заключэнне, пачаў чытаць. Словы вымаўляў павольна, выразна, каб пацярпеўшы ўсё добра пачуў і ўсвядоміў. Яны нібы клаліся ў роўны рад, адно за адным.

— Бачыце, па характару ранення эксперт лічыць, што ўдар быў слабы і ад яго здаровы чалавек не страціць прытомнасць, — зазначыў Дзмітрый, дачытаўшы.

Камароўскі здзіўлена паціснуў плячамі, недаверліва паглядзеў на лейтэнанта.

— Эксперт лічыць… А хіба ён памыліцца не можа? Каб яму так трэснуў, што б ён тады сказаў…

Дзмітрый устаў, падышоў да расчыненага акна. На твар яму леглі варухлівыя цені — лёгкі вецер ледзь-ледзь кратаў лісце маладой кучаравай ліпы.

— Ці не можа эксперт памыліцца? — павольна павярнуўшыся да Камароўскага, перапытаў Дзмітрый так, нібы губляў нітку сваіх думак. — Можа, канечне, — адказаў няпэўна.

— Нашто тады слухаць такога эксперта? Яму не баліць!..

У кабінеце ўсталявалася няёмкая цішыня. Абодва яны быццам прыслухоўваліся адзін да аднаго.

— Цяпер вы, Апанас Платонавіч, усё сказалі? Не хвалюйцеся, падумайце, можа, яшчэ што ўспомніце.

Зрэнкі ў Камароўскага расшырыліся, затуманіліся і як зацвярдзелі. Ён пазіраў невідушчым позіркам у акно, дзе гайдалася голле маладой ліпы.

— Здаецца, усё. Сказаў тое, што было.— На міг у вачах у яго мільганула горкая іранічная ўсмешка, якая азначала: «Няўжо, думаеш, я не ведаю, куды ты хіліш?» — Лішняе, таварыш лейтэнант, гаварыць не ўмею. Сказаў, што трэба, і баста, — адрэзаў ён жорстка. Адвярнуўся, паказваючы, што на нікчэмныя размовы, на нейкія хітрыкі-мітрыкі ў яго няма часу.

Дзмітрый узяў са стала аркуш, на якім запісваў паказанні Камароўскага.

— То паслухайце. — Трымаючы аркуш высока, на ўзроўні вачэй, стаў бойка чытаць. Прачытаўшы, пачакаў, ці не выкажа Камароўскі якую заўвагу, але той маўчаў. Тады ён спытаў: — Правільна я запісаў, што вы гаварылі? — Спытаў так, для фармальнасці, а можа, нават і з прыхаваным гонарам, бо ведаў, што нічога не прапусціў, не зблытаў, рабіў сваю справу са скрупулёзнай акуратнасцю.

— Усё як быццам слова ў слова, — пацвердзіў Камароўскі, злёгку кіўнуўшы галавой.

— Распішыцеся. — Дзмітрый торкнуў пальцам унізе аркуша. — Вось тут: «Запісана з маіх слоў правільна, мне прачытана і мною падпісана».

Камароўскі шпарка крутануў самапіскай, пакінуўшы на паперы мудрагелістую загагуліну. Папытаў, ці можна яму ісці. Атрымаўшы дазвол, устаў нетаропка, але, відаць, марудзячы знарок, як бы нешта хаваючы за гэтым. Павольна ступаючы да дзвярэй, ён быццам нёс на шырокіх прыгорбленых плячах нябачную цяжкую ношку. Каля парога спыніўся, нерашуча павярнуўся.

— Пакуль мы тут з вамі гаворку вялі, бандыт той недзе, мусіць, грошы дзяржаўныя прапівае. А для чаго ж ён паквапіўся на іх? Толькі для прапою. — Цяпер ён гаварыў без жорсткасці, павучальна. — У людзей, каб добра жыць, няма цяперака недастатку. Усяго навалам у людзей. I есці хапае, і целевізары вунь у кожнай хаце, і матацыклы як ні ў кожным двары… У каторага глотка дзіравая, таму толькі ўсё мала. — Ён абурана махнуў рукой і выйшаў.

Размова пакінула ў Дзмітрыя непрыемны асадак. Нядобра кранула недарэчнае павучанне: «У каторага глотка дзіравая, таму толькі ўсё мала». Дзмітрый пастараўся аднавіць у памяці, паўтарыць у думках усе папярэднія словы, за якімі была сказана гэтая фраза. Паўтарыў, і ў яго ўзнікла такое адчуванне, што за імі Камароўскі нешта хаваў, меў у іх якісьці намёк.

Уражанне гэтае было надакучлівае, неадчэпнае. Падкралася спадцішка і ўжо не адступалася, прыклеілася ў душы, як мокры асенні ліст да шыбы, прыбіты ветрам. «Дык што ён хацеў сказаць?» Гэтае пытанне, як падалося Дзмітрыю, было падрахункам нейкіх ранейшых думак, на якія ён не звяртаў увагі. Аднак ён не стаў шукаць на яго адказу. Навошта? Кожны чалавек, як кажа прымаўка, па-свойму губы закапыльвае. Кожны па-свойму можа разважаць.

А тым часам у думках зноў паўстала: «Бандыт, мусіць, недзе грошы дзяржаўныя прапівае».

Сонца садзілася за дом, што высіўся па другі бок вуліцы, наўскасяк ад памяшкання міліцыі. Ад дома на ўсю праезджую частку лёг косы пірамідападобны цень. Па вуліцы туды-сюды праносіліся аўтамашыны, ускочваліся на цень.

Да Дзмітрыя даляцеў кароткі адрывісты піск, акурат як падавала свой голас сініца. Прайшло некалькі секунд, пакуль ён уцяміў, што за спіной у яго з рэпрадуктара, які вісеў на супрацьлеглай ад акна сцяне, даляталі сігналы дакладнага часу. Глянуў на гадзіннік — было дзевятнаццаць. Пачаў хутка збіраць са стала і складваць у шуфляду паперы. Спяшаўся, бо падумаў, што маёр, мусіць, ужо чакае яго.

Пасля работы ён у спартыўнай зале вучыўся прыёмам самба. Ва універсітэце не захапляўся гэтым відам спорту — усё то бокс, то валейбол, — дык цяпер наганяў упушчанае. Трэніраваў яго маёр Івашчанка. Займаўся Дзмітрый упарта, у «тэмпе няшчаднага рэжыму». Апошнім часам дасягнуў таго, што трэнер пачаў апасацца яго каронных прыёмаў — кідкоў праз сябе.

Ён імкліва крочыў па доўгім калідоры, спускаючыся на першы паверх, сігаў па лесвіцы праз дзве прыступкі. У думках папярэдзіў Івашчанку: «Ну, таварыш маёр, сцеражыся! Зараз барацьба будзе толькі на чыстую перамогу». Дзёрзкая ўзрушанасць, што ішла ад незразумелай незадаволенасці самім сабою, вымагала хоць якой разрадкі. Сёння ён так хацеў перамагчы маёра, што сапраўды паверыў: паборае. А ў галаву скрозь думкі пра гэта раптоўна ўбілася: дзяржаўныя грошы… Дзе, у каго іх шукаць?

VI

Дарога крута заварочвалася. «Газон» імчаў не збаўляючы хуткасці. 3-за лесу выбліснула сонца, і чорная мокрая стужка асфальту заблішчала, як ртуць. Машына скацілася з пагорка, уз’ехала на стары драўляны мост. Пад коламі заскакалі, заляскалі непрыбітыя дошкі. Андрэй злосна вылаяўся: «Галавацяпы няшчасныя, дарогу заасфальтавалі, а мост не бачаць, паслеплі».

Далёка наперадзе паказалася адзінокая постаць. Каго-каго, а свайго новага знаёмца, гэтага дасужага міліцэйскага лейтэнанта, Андрэй не пазнаць не мог. Пазнае яго, убачыўшы нават на краі свету. Не на жарты чапляецца да яго гэты хлюст. От гад паўзучы!..

Андрэй паддаў газу. Цяпер… Ну так, цяпер тут сам лёс іх звёў. Лес убачыць, ды не выдасць… Нага налілася дужай сілаю, усё ціснула і ціснула на акселератар. Але чаму машына паўзе, як муха па смале? Спідометр паказвае восемдзесят, а яна быццам буксуе…

Лейтэнант ішоў, заклаўшы рукі за спіну, не азіраўся. Няўжо ён не чуе гулу матора, няўжо не адчувае, што яму пагражае?.. А як ён можа адчуваць? Чорнае сэрца — глухое… У тую мінуту, калі Андрэй падумаў так, лейтэнант саступіў дарогу аўтамабілю, звярнуў на абочыну. Уратаваўся? Не-е… Андрэй ліхаманкава крутнуў руль. Машына рванулася ўбок, на высокую стройную постаць. Нешта страшна скаланула Андрэя, бы ўдарыла токам. Не ўратаваўся?! Пранізліва заскрыгаталі тармазы. Грузавік крылом зачапіў крысо нейкай шархоткай адзежыны і спыніўся.

На вялікіх абаротах працаваў матор. Машына дрыжала, як у сутаргах. Лейтэнант павольна павярнуўся, шырока, на ўвесь рот, усміхаючыся, падышоў да кабіны, спрытнымі пальцамі закруціў угору доўгія пушыстыя вусы.

— Так-так, парушаем, значыцца!

Андрэй здзівіўся: гэта ён прыклеіў іх, як той клоун у цырку? Такія хутка не адгадуеш…

Бровы ў лейтэнанта раптам сышліся над прыгорбленым пераноссем, натапырыліся і сталі акурат як града хмызняку па-над абрывістым, размытым вірамі берагам Дняпра.

— Усё блазнуеш? А калі б тармазы сапсаваліся? — Голас яго скалануў наваколле і паляцеў над абшарамі грымлівым рэхам.

Андрэй памкнуўся нешта крыкнуць і прачнуўся.

У хаце было ціха. Сын у калысцы цмокаў у сне языком, як сасаў соску. Надзя бразгатала ў сенцах вёдрамі, упраўлялася па гаспадарцы. Андрэй скамячыў у жмут — як пакулле, якім выціраў машыну, — канец прасціны, шаргануў па спацелым ілбе. Прыклаў руку да грудзей, дзе было сэрца. Яно стукала часта і гулка — вось-вось, здавалася, выскачыць.

На калгасным дварэ загуў трактар. Андрэй прыслухаўся, і яму нясцерпна захацелася хутчэй сесці за руль свайго «газона». Захацелася звыкла адчуваць шпаркі рух і глядзець, глядзець, як імкліва бяжыць насустрач бясконцая стужка дарогі. Ні пра што не ўспамінаць, нічога не загадваць наперад — пазіраць на свет бяздумна і бесклапотна, у заспакоенай, ціхай цікаўнасці.

Ён рыўком ускочыў з ложка. Таропка апрануўся, нацягнуў боты. Падышоў да ракавіны ў кутку каля печы, крутнуў кранік. 3 бачка, які ён адмыслова ўманціраваў над ракавінай у высокі з люстэркам стаяк, пацурчаў жвавы струменьчык. Андрэй паплюхаў натвар, на шыю пацяплелай за ноч вадою, пашкадаваў: трэба было ўліць халоднай, з калонкі.

У хату зайшла Надзя. Ён, гледзячыся ў люстэрка, расчэсваў доўгія, ускудлачаныя ў неспакойным сне валасы. Бязлітасна скуб іх грабянцом і скоса зіркаў на жонку, чакаў, што яна нешта зараз скажа яму. Надзя ўзяла на паліцы гладышкі, зняла з вешалкі, прыбітай побач з паліцай, цадзілку. Андрэю падалося, што яна больш чым трэба затрымала позірк на вешалцы, якую ён неўзабаве пасля іхняга вяселля выразаў з кляновага цурбанка ў выглядзе працягнутай — на, бяры, што на мне, — павернутай кверху далонню невялікай зграбнай рукі. Нічога не сказала яму жонка, і ён, абы толькі нешта прамовіць да яе, бяздумна ляпнуў:

— Карову падаіла?

Сам таго не чакаўшы, раззлаваўся на сябе: дурань, вочы павылазілі, ці што? Перад носам на табурэтцы стаіць поўная даёнка малака… На твары Надзі не адбілася ніякага пачуцця, нібы яна была зусім спакойная. Ён з нецярпеннем паглядзеў на яе сярдзіта, з крыўдай падумаў: «Ну хай бы хоць як абазвалася, хай бы асмяяла за гэтае недарэчнае пытанне!..» Надзя паклала на пузаты гарлач цадзілку, пачала цадзіць сырадой. Андрэй крутнуў галавою, ад чаго валасы яго разляцеліся, як раздзьмутыя ветрам. Ён як ні кумельгам кінуўся да дзвярэй. I ўжо за парогам пачуў:

— Вярніся, паснедай.

Ранішні туман, падсвечаны касымі сонечнымі промнямі, радзеў. Дзе-нідзе прабівалася праз яго сіняе неба.

У праўленні калгаса, куды Андрэй прыехаў за пуцёўкай, было яшчэ ціха. Толькі адзін бухгалтар, сухапары, прыгорблены Кірыла Осіпавіч, рыпеў пяром. На Андрэева прывітанне ён не адказаў. Узняў вузкую галаву, уважліва паглядзеў праз тоўстае шкло акуляраў, быццам бачыў яго ўпершыню. Моўчкі падаў пуцёўку і зноў унурыўся ў паперы. «Яшчэ і гэты стары мухамор касавурыцца, — узлаваўся Андрэй, кальнуўшы яго вострым позіркам. — Чмыр. Як каму трэба што падвезці — тады ўсе такія добрыя, ветлівыя. Ну пачакай, паткнешся ты яшчэ да мяне!»

3 раніцы Андрэй паехаў у «Сельгастэхніку» па запасныя часткі для трактароў. Там ён нядоўга стаяў. Тое, што трэба было, хударлявая, як дзяўчо-падлетак, кладаўшчыца Стася адпусціла без затрымкі. Падаючы яму накладную, каб распісаўся, напаўжартам, напаўсур’ёз сказала:

— Не затрымлівайсй ж нідзе, каб трактар не застоеўся ў баразне. А то будзеш тут — па чайных ды па піўных…

Стася заўсёды выпраўляла яго ў дарогу гэтымі словамі. Яму падабалася яе наіўная клопатнасць, і ён блазліва аджартоўваўся: трактар, маўляў, не жонка, пачакае. На гэты раз выйшла само сабой, што ён, нават не падумаўшы ні пра што, паставіўся да яе іншым чынам. Замест жарту неяк недарэчна плюснуў ёй вокам і памкнуўся ўзяць за руку. Кладаўшчыца ўважліва паглядзела на яго, здзіўлена ўзняўшы тонкія падчэрненыя бровы, непаразумела паціснула плячамі. Сказала тонам, якім звычайна кажуць «дабранач»:

— Шчаслівай дарогі табе.

На выездзе з горада Андрэй рэзка затармазіў каля магазіна з высокімі ганкамі. Спыняўся ён тут часцяком і ўпэўнена, імкліва, быццам ляцеў на крылах, узбягаў па прыступках. Сёння таксама не здрадзіў сваёй звычцы. Заскочыў у магазін, купіў паўлітроўку гарэлкі. Схаваў яе пад сядзенне, абматаўшы пакуллем, каб бутэлька, незнарок, не разбілася дзе на калдобінах.

Пагана было ў яго на душы. Змрочна і неспакойна. Не на жарты прычапіўся да яго гэты міліцыянер. «Ці ездзіў ты ўвечары таго дня, калі прайшоў навальнічны лівень, па дарозе паўз сад?..» — «Не ездзіў. Хоць хай мяне рэжа — не ездзіў. Дома акурат быў. Жонка ці пацвердзіць? Быць не можа, каб не пацвердзіла…»

3 галавы ў яго не выходзіў учарашні допыт у міліцыі.

I так націскаў лейтэнант, і гэтак. Зачытаў нейкае пісьмо, нібыта людзі бачылі, як пасля абрабавання нарыхтоўшчыка па дарозе прамчаўся яго «газон». А хто тыя людзі? Хай яму ў вочы скажуць. Мала што напісалі! Напісаць усё можна. Зноў жа — гэтае заключэнне экспертызы… Быццам след аўтамашыны, знойдзены на месцы злачынства, пакінуты «лысай» падранай шынай з задняга кола яго «газона». Так яно, ды, можа, і не так. Экспертыза гэтая — не арыфметыка: двойчы два — чатыры. Тут і памыліцца можна… У маўклівых развагах пад шорхат гумавых шын Андрэй даваў водпаведзь ненавіднаму заядламу лейтэнанту, а лягчэй яму ад гэтага не стала.

На паўдарозе да Вялікіх Бабовічаў яшчэ здаля ўгледзеў на ўзлеску гонкую мядзяна-жоўтую сасну. Была яна прыгожая, з густой кучаравай вяршалінай. Акурат такая, ля якой ён уначы ў сне ледзь не наехаў на лейтэнанта. Доўга не мог адвесці ад сасны позірку. Захацелася спыніцца каля яе. Крануцца пальцамі парэпанай шурпатай кары, стаяць і толькі слухаць спрадвечны, не разгаданы людзьмі таямніча-лагодны пошум зялёных галін.

Падкаціўшы да сасны, ён прытармазіў, плаўна пакруціў руль. З’ехаў з абочыны, спыніў машыну. Выключыў матор, пасядзеў, прыціснуўшыся лапаткамі да спінкі сядзення, саскочыў на траву. Ногі зацяклі ад напружанай нерухомасці. Ён сагнуў у каленах адну, потым другую. Перш чым падысці да дрэва, пастаяў у няпэўнасці, спакваля расшпіліў каўнер кашулі, быццам у гэтым занятку адцягваў той момант, калі яму трэба было вырашыць нешта важнае. У той задуменнасці, толькі, мусіць, яшчэ больш марудліва, чым рабіў усё да гэтага, дастаў з-пад сядзення паўлітроўку, у «кладоўцы» — так ён называў невялікі куфэрак у кабіне — узяў шклянку, загорнутыя ў газету хлеб і сала. Павольна, крыху ўроскідку, як для раўнавагі цела, ставячы доўгія ногі, пайшоў пад сасну.

Нябачны, дзяўбаў сухі сук дзяцел. Тук-тук, тук-тук… Адтуль сыпалася ружова-жоўтая, як шалупінне цыбуліны, пацяруха. Каля твару ў Андрэя замітусілася аса. Падляцела блізка-блізка і як бы выбірала, дзе ўджаліць. «На каго людзі, на таго і восы», — падумаў ён падсмешліва. Маркотна ўхмыльнуўся, замахаў рукой — кыш, праклятая. Аса адляцела і зноў падкралася, з другога боку. Але ён не звяртаў больш на яе ўвагі.

Так ён стаяў доўга. 3 бору патыхала водарам чабору. На ўзлеску застракатала сарока. Далей, у гушчэчы, ёй азвалася другая. Яны пляткарылі, аж заходзіліся сваім сухім ломкім шчэбетам. Андрэю здавалася, што шчэбету іх не будзе канца. Падступіла жаданне схапіць якую ламачыну і шыбануць у настырняг. Тым часам нешта стрымлівала яго ад бязглуздага, дзікага ўчынку. Ён жа не толькі птушак пужне: калі сарокі змоўкнуць, у наваколлі ўсталюецца гняткая глухая цішыня… Дзяцел вунь сам пераляцеў на другое дрзва, і не чуваць ужо яго.

Раптам усё, што займала ўвагу Андрэя, адразу знік-ла, перастала для яго існаваць. Ён не разумеў, як размахнуў і адчайна ляснуў бутэлькай аб дрэва. Гарэлка пырснула яму на рукі, на твар, абдала казытлівым, хмельным пахам. Ён зморшчыўся, стаяў як аслупянелы. Паглядзеў на шклянку, якую трымаў у руцэ. Памкнуўся і ёю рээнуць, ды ў апошні міг, калі пачаў ужо замахвацца, падумаў: «Але ж ваду піць я магу?..» Рука павольна апусцілася, ён зірнуў на абліты гарэлкаю ствол сасны і цяжка пакрочыў да машыны.

Пругкі струмень халаднаватага паветра, прапахлага хвояй і гаркавымі ляснымі краскамі, залятаў у кабіну, ахалоджваў твар. Андрэй сядзеў, угнуўшы крутыя плечы, думкі яго, якія быццам бы крыху астудзіліся свежым паветрам, сталі не такія гарачыя, але па-ранейшаму беглі ліхаманкава, без парадку. Пра допыт у міліцыі, пра канфлікт з жонкаю, зноў пра допыт… У галаве, недзе пад скронямі, тонка звінела. «Ад шуму матора, мусіць», — падумаў Андрэй.

Але звон пад скронямі не аціхаў і тады, калі ён, прыехаўшы на абед, заглушыў матор, калі зайшоў у маўклівую хату.

У пакоі было душна. Андрэй расчыніў акно, на падаконніку паправіў вазон з мушкетам — падсунуў яго к таму краю, куды даставала сонца. Павярнуўся і адразу пабачыў на стале дзве невялікія светла-сінія паперкі. Яны ляжалі побач. Позірк адразу схапіў тое, што было надрукавана вялікімі літарамі: «Позва». Марудна, імкнучыся прыглушыць сваю трывожную ўвагу да іх, Андрэй прачытаў адну, другую. Яму і жонцы прадпісвалася заўтра з’явіцца ў райаддзел унутраных спраў. У душы разліліся абурэнне і злосць.

Ён не пачуў, як падышла Надзя. Голас яе прагучаў блізка-блізка, каля самага вуха:

— Скажы мне, Андрэй, што ты натварыў?

Адчуў на плячы Надзіну руку. Яна была вельмі гарачая. Такая гарачая, што ён адчуў гэта аж цераз кашулю. Доўга маўчаў, нібы яму што перасела ў горле, варушыў тонкімі ноздрамі. Пасля даволі вялікай паўзы занадта падкрэслена-выразна сказаў:

— Зразумей, што мог натварыць твой муж дзесьці, знаходзячыся ў той час дома? Зразумей, знаходзячыся дома…

VII

Набярэжная вуліца, забудаваная дамамі з аднаго боку, працягнулася ўздоўж ракі. 3 яе добра было відаць, як трымцеў густы бляск вады пасярэдзіне плыні, як вада празрыста свяцілася, накатваючыся на доўгую пясчаную касу, што адыходзіла ад гліністага схілу берага. Дзмітрый крочыў правым, бліжэйшым да берага тратуарам, з прагаю пазіраў на зыркі бляск дробных хваль. Пакупацца б! Паплысці на той бок, пахадзіць босымі нагамі па траве!.. Ды не выпадала, абедзенны перапынак праз дзесяць мінут заканчваўся. Каб не зацягнулася пасяджэнне савета, ён раней паабедаў бы і яшчэ паспеў бы наплавацца ўволю.

Раённы савет прафілактыкі правапарушэнняў быў створаны на мінулым тыдні. Сёння было першае, арганізацыйнае, пасяджэнне. Пакуль пазнаёміліся, прыгледзеліся адзін да аднаго, размеркавалі абавязкі і зацвердзілі план — не заўважылі, як час праляцеў. Дзмітрыя ўвялі ў састаў секцыі па прадухіленню правапарушэнняў непаўналетнімі. Ён яшчэ ясна не ўяўляў сабе, што і як будзе рабіць. Гутаркі на прававыя тэмы праводзіць? Арганізоўваць заняткі ў гуртках юных ахоўнікаў парадку? Адно толькі пэўна ведаў: справа гэта важная і ўключыцца ён у работу неадкладна.

У тым месцы, дзе рака, выгінаючыся падковаю, адыходзіла ад горада, вуліца таксама заварочвалася. Толькі ў другі, супрацьлеглы, бок. За вуглом, воддаль ад праезджай часткі, прыхаваная засенню бэзу, магутных ліп і клёнаў, узвышалася школа. Мінуўшы яе, Дзмітрый пачуў з двара гулкія ўдары па мячы. Запаволіў крок, зазірнуў між кустоў бэзу. На спартыўнай пляцоўцы старшакласнікі гулялі ў валейбол. «Мяч, відаць, добра надзьмуты», — неспадзявана падумаў ён. Затым у галаве ў яго бліскавіцаю мільганула: «Можа, хоць пяць хвілін?» Момант ён вагаўся: ці да твару яму, службовай асобе, такая легкадумнасць? Зірнуў на гадзіннік. Заставалася яшчэ дзесяць мінут абедзеннага часу. «Ці да твару… Гэта нельга, тое нельга… — I — як пераскочыў цераз якую перашкоду. — А, было ні было!..» Крутнуўся, подбегам пусціўся да пляцоўкі.

— Хлопцы, мне можна з вамі? — кінуў здаля, расшпільваючы гальштук. — Адну партыю.

Валейбалісты загаманілі: «Калі ласка, хоць пяць…» У адзін момант гальштук і кашуля паляцелі на спінку лаўкі.

— Толькі ў тэмпе, хлопцы, каб не змерзнуць. Згода? Пачалі.

Мяч пырхаў над сеткай, як той верабей. Вучні, а з імі і Дзмітрый, кідаліся на пляцоўцы, не памятаючы сябе. Дзмітрыю здавалася, што ніколі яшчэ ён не гуляў з такім азартам. Кожны раз, як толькі кранаўся мяча, ён чуў захопленыя воклічы: «Вось гэта рэзаны!..», «Клас — падача!..», «Ух, ад самай зямлі пасовачка!..»

Гулялі так заўзята, што Дзмітрый страціў адчуванне часу. Схамянуўся тады, калі каржакаваты прысадзісты дзяцюк, якога ён заганяў на пляцоўцы, падаючы на яго свае рэзаныя мячы, зняможана стаў, апусціўшы вялікія пачырванелыя рукі. Зірнуўшы на гадзіннік, Дзмітрый зусім па-хлапечы, як калісьці ў дзяцінстве, прысвіснуў: вось дык загуляўся! Выхапіў з кішэні белую з сінім беражком, надушаную насоўку, шаркнуў ёю па змакрэлым твары. Кулём кінуўся з пляцоўкі.

— Куды вы, таварыш лейтэнант? — несуладна стомлена загукалі юнакі. — Хаця адну партыю яшчэ!

— Дзякую, хлопцы, другім разам. — Стаў паспешліва нацягваць кашулю на шырокія распараныя плечы. — Другім разам — абавязкова. — Яму вельмі не хацелася пакідаць гэтую шчырую прыязную кампанію, але што зробіш — трэба шукаць злачынца!

У аддзел унутраных спраў Дзмітрый ускочыў — нібы гнаўся за кім. У вестыбюлі на лаўцы каля акна сядзелі мужчына і жанчына. Ён адразу не столькі ўбачыў, колькі неўсвядомлена адчуў іх. Ужо калі праходзіў міма, глянуў. Павярнуў галаву і як наткнуўся на штосьці калючае: на яго набычана пазіраў шафёр Сенажэнскі. Цёмныя вочы не міргнулі, як зледзянелі. Жанчына прымасцілася з краю лаўкі, адвярнуўшыся ад шафёра, глядзела ў акно. Твару яе не відаць было. «Жонка яго? Ну так, я ж абаіх іх выклікаў. Дык яны пасварыліся, ці што?» — Дзмітрый падумаў так, быццам на яго лёг незразумелы клопат пра гэта. Спачатку ён збавіў крок — чаго і што ляціць як ашалелы, непрыстойна, — потым зусім спыніўся. Сказаў:

— Заходзьце, Сенажэнскі. — Звяртаўся да Андрэя, а меў на ўвазе і жанчыну таксама, бо адразу ж дадаў: — Вы, грамадзянка, таксама заходзьце.

У кабінеце ён толькі расчыніў акно, як і яны зайшлі. Сенажэнскі, каля дзвярэй ступіўшы ўбок, прапусціў жонку наперад. Ссунуўшы бровы, гучна кашлянуў, паказаўшы гэтым, што глушыць горкую прыкрасць у сабе. Дзмітрый адагнаў з твару клопатную задумлівасць, якая прыйшла замест вясёлай разгарачанасці ад гульні ў валейбол, падкрэслена спакойна запрасіў:

— Сядайце. — Паказаў на крэслы, што стаялі адно насупраць аднаго каля стала.

Яны падышлі, Андрэй адразу сеў. Жанчына стаяла, нібы не пачула запрашэння. Тады Дзмітрый уважліва паглядзеў ёй у твар і здзівіўся: пазнаў яе. Спачатку пазнаў вочы — вялікія, блакітныя і як бы спалоханыя. Ён чамусьці зніякавеў і адвярнуўся. Ну так, тая Надзя… Спявачка тая…

— Сядайце, чаго ж вы стаіце, — сказаў ён і пачаў таропка перабіраць паперы на стале, чакаючы, пакуль уляжацца збянтэжанасць.

Надзя набрала ў сябе паветра, прытрымала выдых.

— Пастаю, — адказала ціха. Затым асцярожна, быццам з апаскай, села, апусціла вочы. Зацятая напружанасць, што скавала яе, калі яна ўбачыла Дзмітрыя, пакрысе аслаблялася.

Дзмітрый, рыхтуючыся да вочнай стаўкі, узяў бланк пратакола, паклаў перад сабой. Ён ужо супакоіўся.

Аднак і паспакайнелыя думкі яго былі пра Надзю. На некалькі секунд ён забыў пра Андрэя, бо яму прыгадалася…

…Было гэта два гады таму назад. У Палацы прафсаюзаў праходзіў заключны канцэрт рэспубліканскага фестывалю самадзейнай мастацкай творчасці. Дачуўшыся, што і яго землякі дамагліся гонару ўдзельнічаць у канцэрце, Дзмітрый проста з бібліятэкі, з канспектамі, накіраваўся ў Палац.

Выступленні самадзейных артыстаў ён слухаў з асалодай. Асабліва горача апладзіраваў сваёй зямлячцы Надзеі Сенажэнскай, якая дужа ўсцешыла яго беларускімі народнымі песнямі. Ад палкага юначага захаплення, якога ніяк не мог, ды і не жадаў уціхамірыць у сабе, яму здавалася, што ніколі не чуў такога звонкага і чыстага голасу.

У канцы вечара ў прасторным утульным фае Палаца былі наладжаны танцы пад духавы аркестр. Танцавалі ўсе: і артысты, і публіка. Дзмітрый пабачыў у натоўпе Надзю. Бойка падышоў, запрасіў яе на вальс. Танцуючы, адрэкамендаваўся: «Я ваш зямляк Дзіма Бутоўкін, вучуся ва універсітэце». Яна павольна падняла прыгожую, з акуратнай пышнай прычоскай галаву, вельмі натуральна і шчыра ўсміхнулася. Пазіраючы яму ў вочы, спытала: «На каго, калі не сакрэт, вы вучыцеся?» Потым без какецтва, проста пачала распытваць пра студэнцкае жыццё, пра сталіцу і ўважліва глядзела на яго, як бы пацвярджаючы, што ёй сапраўды цікава пачуць пра гэта. Дзмітрый адчуў, што Надзя ставілася да яго з прыязнасцю. I яму прыемна было расказваць ёй. Потым яны зноў танцавалі.

3 Палаца культуры выходзілі разам. Харысткі паджартоўвалі: «Ці не збіраецеся вы, Дзіма, пакінуць нашу Надзю ў сталіцы? А што, ёй тут не горш будзе. У кіно, у тэатры, на канцэрты розныя хоць кожны дзень хадзі». Ён смяяўся разам з імі. Ад гэтай іхняй непасрэднасці, ад таварыскай даверлівасці было яму лёгка і весела. Аднак Надзя, мусіць, адчувала сябе крыху ніякавата. Ёй, відаць, падалося, што ён злёгку заляцаўся да яе. Каб пазбавіцца гэтай няёмкасці, яна з усмешкай сказала:

— Вы з такім захапленнем танцавалі! Спяваць таксама любіце?

— Харошая песня — радасць для душы, — няпэўна адказаў ён. Яму было няёмка прызнацца, што песні любіць, а спяваць не ўмее.

— Мой муж таксама пяюн.

«Усё ясна, — адзначыў сабе Дзмітрый. — Як я сам пра гэта не падумаў! А трэба было падумаць…»

Ён правёў іх да тралейбуснага прыпынку, даў дабранач і пайшоў сваёй дарогаю.

«Нагадалася што!.. — Дзмітрый, пазіраючы то на Надзю, то на Андрэя, стараўся адагнаць ад сябе непатрэбны ўспамін — цяпер гэта лішняе. Аднак не адразу змог з ім саўладаць. — Дык вось, аказваецца, хто той пяюн!» Далей маўчаць было непрыстойна, ён мог выдаць свае пачуцці і выкрыць сябе, хаця нічога благога ён ні тады не зрабіў — то быў звычайны жэст увагі з яго боку, — ні цяпер не робіць.

— Пачнём вочную стаўку, — сказаў ён суха і падкрэслена афіцыяльна. — Якія ў вас, грамадзянін Сенажэнскі, узаемаадносіны з грамадзянкай Сенажэнскай — нармальныя?

— Якія могуць быць узаемаадносіны паміж мужам і жонкай? Былі б ненармальныя — мы б развяліся. — Андрэй адказаў глухаватым, як перадаўленым голасам, быццам яго хто трымаў за горла.

— Вы пацвярджаеце словы мужа, грамадзянка Сенажэнская? — прамовіў Дзмітрый з прыціскам, выдзяляючы кожнае слова. Гэтым ён хацеў паказаць, якое важнае значэнне надае яе адказу.

— У сям’і ўсякае здараецца. — Надзя паглядзела на яго, квола, аднымі куточкамі вуснаў усміхнулася і нізка апусціла галаву. На лоб ёй журботна ўпала густая пасма валасоў.

Ад яе ўсмешкі Дзмітрыю стала няёмка: як укалола.

Андрэй, не разнімаючы губ, азваўся: «Гы-ым-м», што азначала — здараецца, безумоўна. 3 адкрыта іранічнай ухмылкай глядзеў на лейтэнанта.

Дзмітрый зрабіў выгляд, што не заўважае яго злоснай іроніі. Запісаў у пратакол адказы абаіх і звярнуўся да Надзі:

— У мяне да вас, Сенажэнская, адно пытанне. Калі вярнуўся з работы ваш муж на мінулым тыдні ў той дзень, як была навальніца? — Спытаўшы, ён адчуў незвычайнае хваляванне, якое насцярожыла і ўстрывожыла яго. Падалося, што яно выклікана далёкім патаемным жаданнем, каб Надзя сказала: пад вечар вярнуўся, як і ўсе людзі. Але навошта яму гэта? Хіба каб раскрыць злачынства, такое яму трэба?

Надзя маўчала.

— Не помніце? Чаго маўчыце? Учора, калі з вамі гутарыў участковы інспектар Краўчук, вы, калі не памыляюся, помнілі.

Яна аблізнула раптоўна засохлыя губы.

— Скажу і вам, што ўчастковаму гаварыла. Да поўначы не было яго дома. Я тады яшчэ падумала: можа, дзе вымак да ніткі, пад такі лівень трапіўшы, і так доўга яго няма…

Андрэй не зварухнуўся, адно гучна кашлянуў, чым выказаў сваю злосць і папярэджанне: падумай, што гаворыш!

— Вы не памыляецеся? Дзень не пераблыталі?

Надзя глядзела ў стол, ды наўрад ці бачыла яго: так глядзяць у цяжкай, пакутлівай задуме.

— Так пытаеце, нібыта мне трэба ўспомніць не пра тое, што было днямі… — Бровы на прадаўгаватым твары зламаліся і замерлі, у вачах мітнуўся цень. — Не пераблытала.

— Ты што вярзеш, дурніца! — Сенажэнскі крутнуў галавою, пазіраў жорстка і пранізліва. Ён даваў ёй нешта зразумець, намякаў на штосьці пагрозлівае і бязлітаснае. — Падумай, перш чым сказаць.

Усе трое яны памаўчалі, аддаўшыся сваім трывожным думкам. У цішыні, што ўсталявалася ў невялічкім кабінеце, адчувалася напружанасць, якая вось-вось, туга сцятая цеснатою вузкіх сцен, з трэскам, з грукатам разарвецца.

Дзмітрый бачыў: позірк у Андрэя быў упарты і тупы. Але падумаў ён пра гэта, як пра чужое і далёкае. Яго найбольш турбавала Надзя: як ёй цяжка цяпер, як крыўдна і балюча! Спагада, звычайная, чалавечая, да жанчыны напоўніла яго сэрца. Тым не менш трэба ж было яму выконваць свой службовы абавязак, весці далей вочную стаўку. I ён падступіўся з роспытам да Андрэя:

— А вы, Сенажэнскі, сцвярджалі, што вярнуліся з работы дадому перад захадам сонца. Дык як тады растлумачыць жончыны словы? Можа, яна злуецца за што на вас? Можа, па злосці сказала?

Каб ён ведаў тое, што адбылося паміж імі, то, безумоўна, не павярнуў бы так. Але ж абое сказалі, што ўзаемаадносіны нармальныя, і ён рашыў падысці з другога боку — прыперці логікай: навошта жонка будзе хлусіць, які ёй інтарэс? Жонкі калі і хлусяць у такіх выпадках, дык не для таго, каб выкрыць, а каб выгарадзіць мужа…

Надзя ўлавіла ў яго запытанні Андрэю яшчэ штосьці такое, што ён, мусіць, меў на ўвазе для яе, але прытойваў, старанна хаваў.

— Злуюся ці не, а няпраўду гаварыць я не прывучана, — уставіла яна, сутаргава ўздыхнула, і позірк яе напружана, цёмна застыў.

Сенажэнскі прыцяўся да ўраз змарнелага твару жонкі лютымі вачамі, ледзь стрымліваў гнеў.

— Значыць, не памыляешся… — ён падаўся корпусам наперад, да яе. — Значыць, хочацца табе для мужа непрыемнасцей. Та-ак, зразумела… Цяпер усё зразумела…

Вусны ў Надзеі ўздрыгнулі, горка скрывіліся. Яна ўмольна паглядзела на мужа.

— Што ты натварыў, Андрэй? Скажы шчыра, не тамі ні сябе, ні мяне. На няпраўдзе, Андрэй, не пражывеш…

— Хопіць, птушка, шчабятаць, мне ўсё ясна! — Сенажэнскі ў нястрымнай лютасці таргануў кудлатай галавой. — Зайшлася, заціўкала! Гэта ж табе, чуй, не там, на танцах у сталіцы! — Дзікая злосць зусім затуманіла розум. Яму нясцерпна захацелася як мага больш балюча ўдарыць жонку. I яе, і гэтага ўедлівага шкоднага міліцыянера.

— Выбірайце словы, Сенажэнскі. Як можна паводзіць так сябе? — Дзмітрый, як гэта рабіў Сямён Сяргеевіч, лёгенька стукнуў рубам пальца па краі стала.

Наспявала, насоўвалася штосьці злавеснае. Андрэй скрыгатнуў зубамі, сціснуў кулакі.

— Думаеце, грамадзянін лейтэнант, я не ведаю, як вы там вытанцоўвалі з ёю? Ведаю, са скуры гатоў быў вылузнуцца, каб ачмурыць дурніцу. Усё мне вядома, сама расказала. А што ёй было рабіць? Людзі не маўчалі. Сяброўкі яе пачалі падсмейвацца: «Як ты, Надзька, ледзь у Мінску не засталася, раскажы свайму Анд-рэю!»

— Апамятайся, Андрэй! — У вільготных Надзіных вачах заблішчаў адчай. — Не кладзі ганьбу на сябе, апамятайся!

Але ён ужо не чуў жонку, не мог утаймаваць свой шалёны гнеў і лютасць. Яму хацелася біць і біць па нервах, па сумленні, біць бязлітасна, з усёй сілы па тым, што найбольш баліць чалавеку, што доўга і пакутліва ўтрымлівае боль. I ён нанёс свой самы моцны ўдар. Абаім.

— Ты чысценькі, святы, жонкі маёй хацеў? Дык прысылай сватоў, уступлю. Хай яна і цябе калі прадасць. Можа, зноў, чуй, паедзе куды спяваць… — Сенажэнскі прагнуў лінуць яшчэ што-небудзь бруднае і ліпучае, але сумбурныя ліхаманкавыя думкі віхурна закруціліся, наляцелі адна на адну і зблыталіся. Ён толькі хаўкнуў разяўленым ротам і зняможана сцяў губы.

Дзмітрый з трывогай і страхам паглядзеў на Надзю. Ён яшчэ не ўсвядоміў, адкуль, чаму з’явіўся гэты страх, аднак адчуваў, што адбылося нешта вельмі паганае, у чым ён таксама, мусіць, нейкім чынам вінаваты. Расшыранымі вачамі ён пазіраў на Андрэя і чамусьці чакаў, што той зараз, астыўшы і ўзяўшы сябе ў рукі, скажа такія словы, якія ўсё пераменяць, паправяць і скасуюць дазвання ўсё, што натварыў ён сваёй шалёнай выхадкай. Калі ж Дзмітрый нарэшце зразумеў, што спадзяваўся дарэмна, вочы яго звузіліся, шчокі ўспыхнулі агнём.

— Ды як вы маглі! Як у вас павяряуўся язык!.. Вы ж проста!.. Вы ж пасля гэтага!.. — Яму зрабілася горача.

Хто Сенажэнскі «пасля гэтага» — ён не сказаў, толькі пазіраў на яго з гневам і пагардай. Твар Андрэя раптоўна пастарэў, высокі лоб зморшчыўся, і на скронях засінелі ўспухлыя жылы. Дзмітрый пазіраў доўга, мо цэлую мінуту. Нарэшце, перавёўшы дыханне, прагаварыў стрымана і як бы неахвотна:

— Паклёп, Сенажэнскі, ніколі нікога не ўпрыгожваў, а злое імкненне пакрыўдзіць чалавека — тым больш. Няўжо такая простая ісціна недаступная вам?

Ён не збіраўся павучаць Андрэя — так атрымалася само сабой. Тым часам ён зразумеў, што не гэта неабходна яму было рабіць у першую чаргу. Але не адчуў няёмкасці, бо вельмі вялікае было яго жаданне давесці да свядомасці вераломнага забіякі тое, што яму трэба было зразумець, можа, больш глыбока за ўсё іншае, таксама важнае ў яго цяперашнім становішчы.

Надзя не чула, як з вачэй выкаціліся і папаўзлі па шчоках слёзы. Спазма шчыльна звяла яе губы. Нерухомыя вочы, уставіўшыся за акно, невідушча пазіралі на дом па той бок вуліцы. Яна як скамянела ад уструсу. У пачуццях сваіх была на паўкроку ад мяжы, ступіўшы за якую магла ўзненавідзець мужа сляпой і зацятай нянавісцю. Раптам яна горка перасмыкнула вуснамі, як і Андрэй, падалася ўся наперад, да яго. Прыціснуўшы да грудзей рукі, як бы баронячыся ад удараў, якія вось-вось зноў пасыплюцца на яе, хістаючы галавою, каб не чуць, што ён зноў скажа, узмалілася:

— За што ты так мяне, за што?.. Апамятайся, адумайся… — Яна крычала на ўвесь голас душы, а словы вымаўляла адчайна-перарывістым шэптам.

Калі Надзя змоўкла, зноў усталявалася цішыня. Старожка-гняткая, здушлівая. Муж і жонка сядзелі, паапускаўшы галовы. Андрэй, згорбіўшыся, паклаў на калені шырокія далоні, пераводзіў вочы то на адну, то на другую. Паварушыў пальцамі, сціснуў іх у кулакі. Нешта замінала яму па-ранейшаму сурова і ўладна глянуць на Надзю, кінуць ёй у твар жорсткі, зняважлівы папрок. У вушах стаялі яе апошнія словы. Але ўразілі яго не столькі яны, колькі той надрыўны, з цяжкім прыдыхам шэпт. У ім чуў ён найбольш не тугу і крыўду, а няўцешную горыч дарагой страты.

Андрэй раптоўна і дужа пакутліва, паклікаўшы на дапамогу сабе з недалёкай прыцьмелай мінуўшчыны нейкае светлае шчаслівае імгненне, якое заставалася там, агароджанае злосцю і дзікай упартасцю, захацеў, каб тое, што адбылося з ім мінуту таму назад, назаўсёды знікла з памяці і сэрца. Ён прыкрыў павекамі вочы, імкнуўся адагнаць прэч, выкінуць з душы ўсе свае трывогі і перажыванні, стараўся спакойна падумаць. Так спакойна, як не мог ён зрабіць гэтага апошнім часам у сваёй штодзённай, нярэдка бесталковай і легкадумнай мітусні.

Голас, які нечакана прагучаў зычна і рэзка, прымусіў Андрэя ў той жа момант узняць галаву.

— У вас, Сенажэнскі, ёсць што яшчэ сказаць?

Андрэй зірнуў вокідкам на Дзмітрыя, на жонку, зноў на яго. Цяпер толькі заўважыў, што на прыгожым твары лейтэнанта застыла суровасць. Ён зразумеў: яму трэба нешта гаварыць, неяк бараніцца. I ад міліцыянера, і ад самога сябе — разгубленага і аслабелага. У поглядзе лейтэнанта ён прыкмеціў больш, чым на пачатку вочнай стаўкі, насцярожанае, трывожнае чаканне.

Зноў наступіла цішыня, але цягнулася яна нядоўга. Сенажэнскі ўпіўся вострым позіркам у Дзмітрыя — думаеш, мяне лёгка так сагнуць? У ім з новай сілай усхадзіўся дух эгаістычнага супраціўлення і самалюбівай зацятасці. Ён крактануў, выпрастаўся, нагнаў на сябе прытворную весялосць.

— Ну, калі ўжо так і жонцы, і… — Андрэй запнуўся, не ведаючы, як — на «вы» ці на «ты» — звярнуцца да лейтэнанта, — і вам патрэбна мая праўда, дык скажу: дадому я сапраўды прыйшоў апоўначы. А хто мне ўкажа, калі прыходзіць? Калі захочу, тады і прыходжу… Пасля работы павярнуў на левы рэйс — прывёз Марыне Раманкоўскай дровы з лесу. Ёсць такая зеленавокая развядзёнка ў Вялікіх Бабовічах. Дык вось прывёз я ёй дровы, а потым, чуй, мы разам павячэралі. — Ён крыва, ненатуральна ўсміхнуўся. — Ты задаволена, жонка?

Надзя, не пазіраючы на яго, устала.

— Да мяне пытанняў больш няма? Мне можна ісці? — Увесь твар яе — лоб, шчокі, падбародак — цяпер палаў агнём. Падобна было, што яна адчула ў сабе нейкую перамену, якая нішчыла ў ёй прыніжанасць і страх.

— Калі ласка, больш вас не затрымліваю. — Дзмітрый у знак развітання з ёю таксама ўстаў з-за стала.

Яна ўсяго некалькі секунд больш, чым трэба было, каб падпісаць пратакол, памарудзіла, але Дзмітрый улавіў яе затрымку.

I Андрэй таксама ўлавіў. Ён таропка, спалохаўшыся, што не паспее, што якая-небудзь нечаканасць можа яму перашкодзіць, загаварыў:

— Праўда дык праўда — хай будзе да канца: толькі павячэралі, і ўсяго. — Пазіраў на Бутоўкіна, а сказаў не яму — жонцы. Дзмітрый адчуў, як гэтыя напружаныя, скорагаворкай вымаўленыя словы асцярожна паклаліся яму на душу, скрозь злосць і абурэнне, як далёкае рэха, ціха адгукнуліся кволай удзячнасцю да Андрэя.

Надзя памалу, як сама не свая, пайшла з пакоя, не прычыніўшы як след дзвярэй, знікла ў калідоры. Андрэй правёў яе позіркам спадылба і ўсхапіўся:

— Мяне таксама адпускаеце на ўсе чатыры ці, можа, — пад арышт?

«Ну во, зноў за сваё. — Дзмітрый унутрана перасмыкнуўся. — Не, што ні кажы, а ліха не ўседзіць ціха. — Ён пашкадаіваў, што ўжо гатоў быў дараваць нахабніку хоць адзін грэх. — Такі паспагадае!»

— I вас адпускаю. — Раптам яму закарцела ашаламіць шаленца, дужа захацелася дадаць: «Пакуль што». Але ён не сказаў, стрымаўся — нельга. Слова не верабей, выпырхне — ніяк не зловіш. Так далёка можа паляцець, такой нарабіць шкоды!..

— То адзначце мне позву, мо спатрэбіцца. Чаго добрага, зноў каму-небудзь галаву расквасяць, дык давядзецца, чуй, даказваць, дзе быў, што рабіў. — Андрэй дастаў з кішэні і паклаў на стол пакамечаную паперку. — А так — калі ласка, у аўтарытэтнай установе быў. У колькі гадзін прыйшоў, у колькі адпусцілі — усё адзначце.

Зрабіўшы адзнаку на позве, Дзмітрый разгоніста распісаўся. Сенажэнскі грэбліва ўзяў яе двума пальцамі, устаючы, з грукатам адсунуў крэсла. Пайшоў, цяжка ступаючы вялікімі тупаносымі чаравікамі. Каля дзвярэй спыніўся, зазірнуў у позву.

— А подпіс — хоць на грашах стаў. — Савануў яе ў кішэню вузкіх, расклёшаных у калашынні штаноў і ступіў за парог.

Дзмітрый таксама ўстаў, захадзіў туды-сюды, быццам не ведаў, у якім кутку спыніцца. «Та-ак, нічога не скажаш, пеўчая птушка», — з прыкрасцю думаў ён, успомніўшы размову з Надзяй пасля балю. З’едліва звярнуўся да Андрэя, нібы той яшчэ быў тут, у кабінеце: «Якая ж у цябе, пяюн, любімая песня — «Шумел камыш»?» Падышоў да рэпрадуктара, павярнуў уключальнік. 3 прадаўгаватай акуратнай чорна-белай скрыначкі, на рабрыстым «фасадзе» якой бялелі пластмасавыя літары кароткага слова «Сож», пачуўся спакойны роўны голас. Радыёкаментатар перадаваў міжнародны агляд.

Як скончыўся міжнародны агляд, у пакой з рэпрадуктара палілася знаёмая песня. Мікрафонна-рэзкія жаночы і мужчынскі галасы спявалі пад джаз. Песню Дзмітрый не слухаў. Выключыў радыё, сеў за стол.

Упарта, крок за крокам вяртаўся ён у думках да вочнай стаўкі, імкнуўся асэнсаваць штосьці такое, што ўвесь час і тады і цяпер як бы знаходзілася на «другім плане». Гэтае «штосьці», здавалася яму, утрымлівала ў сабе, можа, больш сур’ёзны і важны зарад, чым змест таго факта, які высвятляўся ў час допыту.

Сёння ён сутыкнуўся з жорсткай неабходнасцю міжвольна ўмешвацца ў тую сферу асабістага жыцця чалавека, у якой староннія, выпадкова крануўшы яе, закліканы быць тактоўнымі і далікатнымі. Муж і жонка… ён зноў адчуў сваю прыкрую віну перад жанчынай, якая б не зазнала сёння знявагі і крыўды, каб ён не сутыкнуў іх ілбамі, не звёў у недарэчнай сварцы.

А ім жа сумесна жыць, сям’ю ладзіць… Дзмітрый стараўся апраўдаць сябе тым, што дзейнічаў у інтарэсах справы. Следчае дзеянне, прадугледжанае законам… Ён абавязаны быў праверыць алібі, на якое спасылаўся Сенажэнскі. А якім чынам? Хто яшчэ, акрамя жонкі, ведае, калі муж вярнуўся дадому? Марына Раманкоўская? Дык вось жа толькі на вочнай стаўцы ён і змог дазнацца пра гэта… Логіка яго разважанняў была непахісная, аднак суцяшэння яму не прыносіла. Хто ведае, можа, непрыязнасць, якая разгарэлася паміж Андрэем і Надзяй з яго ласкі, прынясе большую шкоду, чым карысць, што ён дзеля раскрыцця злачынства абвергнуў алібі Сенажэнскага. Ды ці абвергнуў жа? Невядома, што яшчэ Раманкоўская скажа. А ў сям’і тым часам скандал… Ад гэтых думак Дзмітрыю зрабілася вельмі непамысна.

У душу яму таксама закралася сумненне: ці мае ён цяпер маральнае права весці следства? Сенажэнскі чаўпе, нібыта ён заляцаўся да Надзі. Мала таго — так могуць падумаць іншыя, варта толькі пусціць пагалоску: лейтэнант міліцыі Бутоўкін хацеў адбіць чужую жонку. Яшчэ, калі хочаш, і прыплятуць: не адбіў — то цяпер пастараецца мужа ў турму запраторыць… Думкі мітусіліся ў галаве, адна за адну гарачэйшыя. Але найбольш даймала яго зусім неспадзяваная: можа, заявіць самаадвод? Была яна дужа непрыемная Дзмітрыю, бо як бы падказвала: «Навошта табе лішні клопат, якога можна пазбегнуць?»

Час ад часу ён пальцам кранаўся лба, быццам гэтым дапамагаў сабе як мага дакладней узважыць усё ў свядомасці, глыбей выверыць розумам. Ці чэсна гэта будзе — самаадвод? Як той чэхаўскі герой Белікаў — «як бы чаго не здарылася».

Дзмітрый разумеў, што думкі яго ў гарачнасці разважанняў перайшлі тую мяжу, за якой цяпер маглі атрымаць рознае тлумачэнне: і так, і гэтак… Таму не спяшаўся прымаць рашэнне. Закон устанаўлівае, што следчы не можа ўдзельнічаць у расследаванні па справе і павінен быць адведзены, калі асабіста, прама ці ўскосна, зацікаўлены ў гэтай справе. Дык жа калі зацікаўлены! А пра якую зацікаўленасць тут можна гаварыць? Аніякай няма і быць не можа. Ну, хай ён, на выпадак, баронячыся ад недарэчнага падазрэння, схаваецца за самаадводам ад людзей, аднак жа ад свайго сумлення нікуды не ўцячэш… Ён ведаў, яно не прамоўчыць яму, будзе бязлітасна дакараць: спалохаўся, змаладушнічаў… Быў ён вонкава спакойны, але за гэтым спакоем у глыбіні вачэй хаваліся нецярплівасць і ўпартасць, якія гаварылі аб памкненнях багата што асэнсаваць і зразумець.

Не, ён давядзе справу да канца. Тым больш што цяпер гэта можна зрабіць без асаблівых цяжкасцей. Многае, як яму ўяўлялася, ужо праяснілася, кола доказаў вакол Сенажэнскага, можна сказаць, замыкаецца… Здушваючы ў сабе здрадлівыя сумненні, ён пачуў, як знутры ў яго зноў, цяпер ужо непахісна, гукнулася: «Пра самаадвод выкінь з галавы, не ганьбі сам сябе». Гэтая думка надала адчуванне дужасці і ўпэўненасці. Яна была як заканамерны штуршок, успрынялася ім як уладарны і строгі загад сумлення.

Дзмітрый пацёр рукою акруглы, з ямінкаю падбародак. Патрымаў яго ў жмені, пасядзеў нерухома і ўголас прамовіў да сябе: «Я зраблю ўсё так, як патрабуе ад мяне сумленне і закон, шчыра скажу правасуддзю праўду пра злачынства і злачынца». Тут жа адразу ён падумаў, што зараз яму, не марнуючы дарэмна часу, трэба ехаць у Вялікія Бабовічы і дапытаць Марыну Раманкоўскую. Хто яна, гэтая Раманкоўская, што за чалавек?

Думкі яго перарваў тэлефонны званок. Ён таропка ўзяў трубку. Прыспешыла падсвядомая надзея — немаведама адкуль яна ўзялася, — што гэты званок, як і тое ананімнае пісьмо, мае дачыненне да справы па абрабаванню нарыхтоўшчыка і нясе штосьці новае.

Так яно і было.

— Хто гаворыць — таварыш лейтэнант? — пачуў Бутоўкін знаёмы глухаваты голас. — Пацярпеўшы Апанас Камароўскі на провадзе. Тут такая праява…

Ад тэхнічнай няспраўнасці ў трубцы трашчала, і Дзмітрый напружваў слых, каб не прапусціць ніводнага слова. Час ад часу ён казаў: «Так… зразумеў… так…» Камароўскі паведаміў, быццам бы хлапчук Грыша Лабікаў чуў, як шафёр Сенажэнокі, п’яны, хваліўся на вуліцы, што п’е за яго, Камароўскага, грошы.

Паведамленне гэтае і акрыліла, і заклапаціла Дзмітрыя. Што цяпер у першую чаргу рабіць — з хлапчуком весці гаворку ці з Раманкоўскай?.. Разважыўшы, ён вырашыў: з Раманкоўскай. Пакуль Сенажэнскі не папярэдзіў яе, не падгаварыў.

VIII

У Вялікія Бабовічы Бутоўкін прыехаў перад змярканнем. Адразу завярнуў у праўленне калгаса. Спадзяваўся, што яшчэ нехта будзе там і дапаможа яму выклікаць Раманкоўскую.

У канторы праўлення ён пабачыў высокага, ссутуленага, у акулярах старога, які стаяў каля расчыненай шафы і перабіраў папкі.

— Добры вечар, — прывітаўся Дзмітрый. — Не перашкодзіў?

Той павольна павярнуўся да яго, кіўнуў галавой: ці то ў знак прывітання, ці сказаў: «Угадаў, перашкодзіў». Дзмітрый нібы не заўважыў гэтага, падышоў да яго, падаў руку:

— Лейтэнант міліцыі Бутоўкін.

— Вельмі прыемна. — Стары ўзяў яго далонь касцістымі пальцамі, вяла ціскануў і зноў павярнуўся да шафы, працягваў парадкаваць на паліцах набухлыя паперамі папкі. Упарадкаваў, замкнуў дзверцы і паклаў ключык у кішэню. Тады паглядзеў на Бутоўкіна.

— Чым магу служыць? — спытаў са старамодна-інтэлігенцкай, стрыманай пачцівасцю.

— Зможаце… Даруйце, як ваша імя і імя па бацьку?

— Кірыла Восіпавіч. Бухгалтар калгаса.

— Зможаце, Кірыла Восіпавіч. Спадзяюся, вы ведаеце, хто такая Марына Раманкоўская?

— Гэта ў якім жа сэнсе, дазвольце ў вас спытаць — хто такая? — Бухгалтар падазрона паглядзеў на Дзмітрыя з-пад акуляраў.

— У самым звычайным, як аднасяльчанку.

— Дапусцім. Што далей?

— Мне трэба з ёю пагутарыць. Як яе выклікаць сюды? Ці не дапамаглі б?

— Выклікаць? — Кірыла Восіпавіч павярнуў галаву да акна, колькі секунд прыслухаўся да чагосьці. — Гэта можна.

Паўз вішаннік, што навісаў са школьнага двара над сцежкай з краю вуліцы, борзда тэпалі два хлапчукі. Калі яны выйшлі на невялікую, круглую, як сподак, вясковую плошчу, бухгалтар расчыніў акно, хрыпла гукнуў:

— Хлопцы, вы ведаеце цётку Марыну, што жыве ў канцы Хітраўкі?

Яны разам, як па камандзе, спыніліся, пашукалі вачамі, адкуль і хто да іх звярнуўся. Адказалі ў адзін голас:

— Ведаем.

— Дык збегайце да яе і скажыце, каб прыйшла ў кантору. Кірыла Восіпавіч, скажыце, просіць. Зрабіце ласку, хлопцы, збегайце!

Хлапчукі, мусіць, падахвочаныя такой лагоднасцю да іх, крыкнулі: «Ага» — і прыпусціліся бягом.

Мякка шчоўкнуў уключальнік — Кірыла Восіпавіч запаліў святло. Сеў за стол, падсунуў да сябе аркуш паперы, густа ўсыпаны лічбамі

— Тут, відаць, усё: і дэбет, і крэдыт, і сальда, — кінуў прэсны жарт Бутоўкін, каб не сядзець моўчкі.

— Угу,— буркнуў бухгалтар, не адрываючыся ад паперы.

«Вясёлы, відаць, чалавек, з ім не засумуеш», — іранічна падумаў Дзмітрый і, ужо не разлічваючы на прыхільнасць Кірылы Восіпавіча, спытаў:

— Як сёлета збажына ўрадзіла ў калгасе? Лепш, чым летась?

Вузкая галава ўскінулася, вочы за шкельцамі акуляраў бліснулі, засвяціліся.

— Урадзі-іла! — 3 твару адразу зляцела пахмурнасць, ён нечакана памаладзеў. — Больш чым па сорак цэнтнераў з гектара на круг.

«Глядзі ты, і голас перамяніўся, а то — усё роўна як рыпеў», — зноў пакпіў Дзмітрый, але ўжо няз’едліва, наадварот — хутчэй за ўсё з добразычлівым здзіўленнем.

— I паглядзелі б — зярнятка ў зярнятка. Набярэш у далоні — як золата пераліваецца. — Бухгалтар, падахвочаны такой незвычайнай цікаўнасцю маладога міліцыянера — Краўчук ніколі не спытае, быццам ён і хлеба не есць,— здавалася, адразу забыўся на паперу, на лічбы. — Налета ляжа ў зямлю насенне, скажу я вам, самых высокіх гатункаў! Не было яшчэ ў нас такога збожжа.

Дзмітрый пачуў у яго словах штосьці большае за тое, што было сказана. Настроіўся слухаць Кірылу Восіпавіча далей, але ўвагу яго прыцягнулі таропкія крокі ў суседнім пакоі. Адразу яму падумалася: няўжо Раманкоўская так хутка прыйшла? А ходзіць па-мужчынску…

Віскнулі дзверы, і ў праёме паўстаў Сенажэнскі. Ён пераступіў парог, насцярожана спыніўся.

— Можна? Не перашкодзіў?

З’яўленне Андрэя было неспадзяваным, але Бутоўкіну падалося, што ён чакаў яго. Толькі пашкадаваў, што перапыніцца незвычайная гаворка, знікне тая шчырая радасць, якая адразу так хораша настроіла маўклівага панурага чалавека. Таму ён сказаў Андрэю як бы з неахвотаю:

— Заходзьце.

— А я зноў да вас у міліцыю заязджаў, — ад парога кінуў Сенажэнскі. — Ды пачуў, што вы да нас у Вялікія Бабовічы паехалі. Дык я адразу сюды.

— Што здарылася? — насцярожыўся Дзмітрый, крануўся лальцам ілба.

— Здарылася. — Андрэй недаверліва глянуў на Кірылу Восіпавіча і перавёў позірк на Бутоўкіна, папытаў вачамі: пры ім можна?

Бухгалтар адразу страпянуўся, павярнуў твар да аднаго, да другога. Устаў.

— Ну, я пайду, старая дома зачакалася.— Заспяшаўся, мітусліва пачаў складваць паперы, зачыняць шуфляды ў стале. Выходзячы, яшчэ чамусьці сказаў: — Старая зачакалася, а я тут рассусольваю.

Ён кіўнуў Дзмітрыю ў знак развітання, неяк далікатна, асцярожна паклаў на галаву саламяны капялюш з шырокімі палямі і пайшоў.

Дзмітрый нецярпліва паглядзеў на Сенажэнскага: «3 чым жа ён, гэты вяртанец, цяпер заявіўся?» Андрэй разгадаў яго думкі, пачаў расказваць.

— Ад вас я пайшоў у сталовую паабедаць, — загаварыў ён скорагаворкаю, так, што словы нібы чапляліся адно за адно. — Сяджу за сталом, чакаю, калі афіцыянтка заказ возьме. Аж тут ідзе гэты самы Апанас Камароўскі, нясе дзве бутэлькі піва. Садзіцца побач, ставіць бутэлькі на стол. «Здароў — здароў». — «Ты чуў, — пытае, — што мяне абрабавалі?» Я са злосцю яму: «Яшчэ як чуў!» Потым знарок і кажу: «А я ў той час якраз ехаў па той дарозе». Ён аж падскочыў на крэсле. Пачаставаў мяне півам. Потым бачу — паўлітру выцягвае з кішэні. Тут мяне разабрала цікавасць. «Пагляджу, сабе думаю, што ж з цябе будзе зараз».— Сенажэнскі сабраў ца лбе маршчыны, быццам тое, што мелася яму сказаць далей, каштавала нялёгкага намагання. — Ну, выпілі мы патроху, ён і гаворыць: «Схадзі ты да лейтэнанта міліцыі і раскажы яму аб гэтым».— «Аб чым?» — пытаюся. «Ну, што быў там. Скажы, што бачыў, як з кустоў праз дарогў бег чалавек». I ўсё падлівае ў маю шклянку, усё падлівае. «Дык я ж не бачыў», — кажу. А ён мне зноў: «Давай, браце, вып’ем,— і суне шклянку ў руку. — Гэта, гаворыць, нічога, што не бачыў. Скажаш так, дык мо злачынца смялей будуць шукаць».

Сенажэнскі змоўк, глядзеў на Бутоўкіна, уедліва хмылячы пухнатыя, як у дзяўчыны, губы.

— Вось я і прыйшоў перадаць яго просьбу. — Позірк бліскучых вачэй быў непрыязны і ўпарты. Дзмітрыйпрачытаў у ім насцярожанае недаўменне, усё роўна як Андрэй стараўся дазнацца, што думае лейтэнант пра гэтае нахабства. Бутоўкіну падалося таксама: наконт таго, пра што расказаў, Андрэй хацеў яшчэ выказаць свае развагі, сваё асабістае меркаванне, ды стрымаўся — як бы ведаў тую адлегласць, на якой належала яму ў гэтай сітуацыі трымацца ад лейтэнанта. Выкажы, а ён падумае — на мазгі капаеш, каб затуманіць іх.

Дзіўна, але ўвесь той час, пакуль Сенажэнскі гаварыў, у Дзмітрыя было адчуванне, быццам недзе тут, убаку, стаяла Марына Раманкоўская. Яна слухала, чакала зручнага моманту, каб уклініць нейкае сваё слова, якое б многае змяніла ў настроі і паводзінах Андрэя. Можа, адчуванне гэтае ішло ад таго, што ён не забываў пра выклік Раманкоўскай і чакаў яе з мінуты на мінуту.

Сенажэнскі пачаў зашпільваць каўнер кашулі, які ад разгарачанасці расхрыстаў у пачатку гаворкі. Каўнер не зашпільваўся. Дзмітрый пасачыў за дрыготкімі, з крапінкамі мазуту ў порах скуры пальцамі, і з яго губ ледзь не сарваўся недарэчна радасны выгук. Позірк яго як прыцягнула магнітам, і ён не мог адарваць вачэй ад цёмна-шэрай манішкі. На ёй ад яркага электрычнага святла зеленаватым бляскам пераліваліся гузікі. Якраз такія, які быў знойдзены на месцы злачынства. Што ж атрымліваецца? Там быў знойдзены, а на манішцы аднаго не хапае… Дзмітрый раней таксама прыглядваўся да адзення Сенажэнскага і добра памятае, што яго шырокія грудзі аблягала другая, сіняя, кашуля. У гэтай ён пабачыў шафёра ўпершыню. Спачатку хацеў спытаць, дзе ён згубіў той гузік, ды падумаў: каб не нарабіць непапраўнай шкоды. Насцярожыш, дык знішчыць кашулю — шукай тады ў полі ветру. Не, нават выгляду падаваць не трэба, што звярнуў увагу, зацікавіўся. Потым, як і належыць па закону, з удзелам панятых, — забраць яе і перадаць на экспертызу.

Дзмітрый не паварушыўся. Ён сядзеў спакойны, глядзеў на Сенажэнскага з бясстраснай цікавасцю, як глядзяць на чалавека, які ні ў чым не ўяўляецца загадкай. А думкі мітусіліся, наскоквалі адна на адну. Як жа ўсё складваецца! Быў на месцы злачынства, яго аўтамашына след пакінула — экспертызай устаноўлена… Там знойдзены гузік, якога не хапае ў яго на кашулі… У той дзень дадому прывалокся апоўначы. У лес за дровамі ездзіў? А калі не? Зараз пачуем, што скажа Раманкоўская. Ён жа не паспеў яшчэ папярэдзіць яе. Ці, можа?.., Спачатку, можа, да яе завітаў?.. I гэтая версія — Камароўскі падгаворваў… Выдумаў яе? Навошта? Кінуць цень на Камароўскага? Але навошта?..

Сенажэнскі зашпіліў нарэшце каўнер, сцепануў плячамі, як бы распраўляючы кашулю.

— Я ўсё расказаў правільна, — рэзка, як секануў, кінуў ён. — Калі яшчэ што будзе, таксама раскрыю. Сам, без выкліку прыеду.

«Бач, які свядомы!» — падумаў Дзмітрый, праводзячы яго позіркам да дзвярэй.

Каля парога Сенажэнскі тварам у твар сутыкнуўся з Раманкоўскай, якая ўпырхнула ў пакой, як птушка,— імкліва і лёгка. Сустрэча гэтая не паклала на яго твары ні здзіўлення, ні збянтэжаінаеці. Прыпыніўшыся на момант, ён толькі глянуў на Марыну так, нібы хацеў даўмецца, чаго яна паявілася тут, і выйшаў.

Раманкоўская, убачыўшы яго, адразу сцялася ўся, уцягнула галаву ў плечы. Калі за ім зачыніліся дзверы, яна зіркнула вёрткімі вачамі ў адзін бок, у другі, як бы хацела пераканацца, ці ёсць, акрамя лейтэнанта, яшчэ хто ў пакоі. Сумна, загадкава ўсміхнулася. Яе ўсмешка паказалася Дзмітрыю вымучанай, пакутніцкай.

— Чага вы ўсміхаецеся? — спытаў ён насцярожана. — Успомнілі нешта?

— Успомніла. Дзіўны чалавек гэты Сенажэнскі, штукар і выдумшчык. — Марына азірнулася, яе ўстрывожыла раптоўнае недарэчнае адчуванне, што за спіной усё ж нехта стаіць. — А як выдумае што — хоць яму кол на галаве чашы, на сваім будзе стаяць. — Мусіць, каб абгрунтаваць тое, што сказала, надаць сваім словам больш пераканаўчасці, яна дадала: — У школе ён быў самы завадатар і хват.

— Чаму вы загаварылі пра гэта?

— Ды так, пабачыла яго — успомніла.

Толькі цяпер Бутоўкін звярнуў увагу на тое, як вы-глядала жанчына. Вусны былі густа начырвоненыя, павекі пасіненыя. У кранутых касметыкай зеленаватых вачах высвечвалася трывога, хаця знешне жанчына старалася трымацца не толькі спакойна, але нават і развязна. «Размалявалася, як на вечарынку сабралася»,— непрыязна падумаў Дзмітрый. Спахапіўся, што марнуе час, прыступіў да справы.

— У якіх вы, Рамаінкоўская, узаемаадносінах з Сенажэнскім? — спыттаў. I ўдакладніў: — Я хачу высветліць — не сварыліся, не злыя адзін на аднаго?

— Чаго мне з ім сварыцца? Я сама па сабе жыву, ён — сам па сабе.

— Апошнім часам ён рабіў што-небудзь для вас па вашай просьбе ці не?

— Адкуль вы ўзялі, што ён павінен мне штосьці рабіць? — пытаннем на пытанне адказала Раманкоўская. Каля вачэй у яе ледзь прыкметна здрыгануліся тоненькія маршчынкі.

— Я не сцвярджаю — павінен. Па просьбе людзі аказваюць жа адзін аднаму розныя паслугі. Дровы скажам, ён вам прывозіў з лесу?

Пачуўшы пра дровы, жанчына прыкметна разгубілася, але тым не менш пастаралася ўзяць незалежны тон.

— Ёсць у мяне бярэзнік, ляжыць пад павеццю. Я яго ў незнаёмага шафёра купіла. Паляпаў у шыбу: паліва патрэбна, гаспадыня? Мне якая розніца, у каго купляць. Усё роўна — грошы плаціць, дарма ніхто не дасць.

— Сенажэнскі сцвярджае, што ў мінулую нядзелю ўвечары ездзіў з вамі ў лес па дровы. Для вас.

— Ён так сцвярджае? Дык жа хлусіць ён, далібог, хлусіць. Ну, дахлусіцца ён у мяне! — У голасе Раманкоўскай, высокім і звонкім, прарвалася жорсткасць.

— Навошта яму хлусіць? Не разумею.

Яна неспакойна заварушылася на крэсле, памаўчала.

— Навошта, пытаеце? Мусіць, каб на мяне нейкую сваю віну звярнуць, можа, каб не ён, а я плаціла штраф за лесапарушэнне. На яго што, ляснік акт склаў? — Раманкоўская пачакала, што скажа ёй лейтэнант.

— Не склаў, не.

Але яна, відаць, не паверыла яму, са злосцю і абурэннем залямантавала:

— Калі я адзінокая жанчына, дык на мяне ўсё можна сказаць! Валіце, як на таго бурага, буры ўсё павязе! У невядомага шафёра купіла дровы, што хочаце рабіце са мною, а бярозы я не секла!

Цяжка дыхаючы, яна запнулася. Зноў памаўчала, узяла сябе ў рукі. Па тым, як вочы яе то расшыраліся, то звужаліся, відаць было: яна штосьці ліхаманкава, напружана абдумвала. Раптам на палаючым твары прыхавана высвецілася стрыманая радасць:

— Ці, можа, ён… Ну канечне ж, не хацеў, напэўна, кідаць цень на жанчыну, дык і схлусіў: па дровы ездзіў. Вы, мусіць, з нейкіх сваіх меркаванняў патрабавалі ад яго, каб сказаў, дзе быў у нядзелю ўвечары, а ён не хацеў прызнацца, каб не зняважыць гонар мой. Вам усё трэба дапытацца, усё вам скажы: дзе быў, што рабіў… Але ж не ўсё можна сказаць…

Бутоўкін зразумеў, што Марына нешта ўцяміла і таму крута мяняе размову, наважылася выгараджваць Сенажэнскага. А яна, каб засыпаць лейтэнанта словамі, не даць яму апамятацца, працягвала байчэй:

— Дзівак чалавек — хлусіць надумаўся. Уладзе трэба гаварыць толькі праўду. Так і сказаў бы: у Марыны Раманкоўскай быў у гасцях. А што скампраметаваў бы — дык што ж зробіш… — Яна цяжка ўздыхнула _ Такая мая бабская доля.

Раманкоўская нервова пагладжвала вялікую блакітную брошку на кофце, зелень у яе прыжмураных вачах пагусцела.

Дзмітрый таксама адчуваў хваляванне, быццам меў самае сур’ёзнае дачыненне да яе лёсу, хацеў абараніць ад чагосьці паганага, брыдкага, ды не ведаў як. Ці не цэлую мінуту яны абое маўчалі, як бы вырашаючы, як лепш выйсці з цяжкага становішча.

Настрой у Раманкоўскай мяняўся, як восеньскае надвор’е: то захмарваўся, то праясніваўся скупымі промнямі. Яна, міргнуўшы густымі вейкамі, памалу пасунулася на край крэсла. Нагнуўшыся, наблізілася тварам да Дзмітрыя. Кранула над вухам завіток каштанавых валасоў, загаварыла з інтымнай інтанацыяй у голасе:

— Толькі вы, калі ласка, нікому не гаварыце, што Андрэй быў у мяне. Мне ўжо цяпер усё роўна, а да жонкі яго дойдзе — скандал узгарыцца. Навошта, каб у сям’і разлад пайшоў? Я яго больш і на парог не пушчу. Так вось атрымалася неяк бяздумна, але больш не будзе такога, не сысці мне з гэтага месца.

Дзмітрый слухаў засяроджана. Словы Марыны захмарвалі яму душу, клалі на яе гаркоту. «Артыстка, — падумаў ён з пагардаю і разам тым з роспаччу. — Так разыграла сцэну, так павярнула!..» Крутнуў галавой — каўнер кашулі моцна сціскаў яму шыю, бо мускулы на ёй разбухлі, пацвярдзелі. Мусіць, ад унутранага напружання, якое абвастрыла ў ім пільнасць, здольную ўлавіць цяпер кожную дробязь. А яшчэ ён адчуў у сабе перакананасць, што Раманкоўская больш нічога не скажа. Ва ўсякім выпадку — нічога іншага.

Ён быў упэўнены, што яна маніла. Вадзіла яго за нос. Толькі ж — дакажы гэта, абвергні яе хлусню. Каб сказала, што не ездзілі ў лес і ніякіх дроў у яе няма, тады зрабілі б вобыск і — вось яны, свежай парубкі. Значыць, калі ты здольная нахабна лгаць у вочы, дык і пра гасцяванне тое выдумала. А так — быў, гасцяваў. Хто тут можа пацвердзіць альбо абвергнуць, быў — не быў? Такія гасцяванні не пры сведках наладжваюцца…

Бутоўкін ледзь-ледзь расцягнуў вусны ў маркотнай усмешцы. Па-свойму, прытворна сарамліва ўсміхнулася і Раманкоўская. Яны глянулі адзін аднаму ў вочы і кожны зразумеў усмешку другога. Марына спалохалася, што лейтэнант пранікне ў яе затуманеную таямніцу душы, адвяла вочы.

— О, цяпер я зразумела, чаму ён схлусіў пра дровы! — знарок бойка ўсклікнула яна. — Каб да жонкі праўда не дайшла.

Дзмітрый прапусціў міма вушэй гэтыя словы. Хіба толькі безуважна падумаў пра яе знарочыстую бойкасць: навошта яна ёй? Нейкая пакуль што не зусім ясная, не ўсвядомленая як след думка бралася яму на ўвагу: «Паспрабуй абвергні яе няпраўду аднымі лагічнымі разважаннямі». Толькі калі зноў паўтарыў: «…аднымі лагічнымі разважаннямі», зразумеў, адкуль яна ішла. Са спрэчкі з падпалкоўнікам Баршчоўскім. Зразумеўшы гэта, ён паспяшыў адмахнуцца ад яе. Не хапала яму цяпер яшчэ ўспамінаў, самы час для іх. Але перш чым канчаткова выбавіцца ад неспадзеўкі, ён паспеў яшчэ падумаць: «Гэта, мусіць, як тая мыш у кутку, падала свой пісклявы голас «разумная асцярога», да якой заклікаў падпалкоўнік».

Раманкоўская вывела яго з задумення.

— Чаго мы, таварыш лейтэнант, у маўчанку гуляем? — спытала яна, націснуўшы на слова «гуляем». — Шукаеце, як мяне злавіць? Не шукайце, не ўдасца.— I гэтымі словамі і сярдзітым голасам яна, не тоячыся, сказала са зларадным выклікам: «Я, хлопец, такіх, як ты, разумнікаў бачыла». Потым, быццам зжаліўшыся над Дзмітрыем, дадала: — Не ўдасца, бо я па праўдзе гаварыла.

Прыкрасць смактала душу Бутоўкіна. Ён абураўся, але не выказваў свайго абурэння ні знешне, ні ўнутрана, не паддаваўся злосці. Толькі дакараў: маладая, прыгожая жанчына — і такая бессаромная ашуканка! У яго не ўкладвалася ў галаве: як можа спалучацца ў чалавеку прыгажосць аблічча і брыдкасць душы? Ён ведаў, разумеў, што так нярэдка бывае ў жыцці, ды сэрца не прызнавала такой дысгармоніі, не мірылася з гэтым.

Падсвядома імкнучыся ў нечым яшчэ апраўдаць Раманкоўскую, Дзмітрый няўпэўнена падумаў, што ў ёй, мажліва, сляпое шкадаванне да чалавека ўзяло верх над цвярозым сэнсам, а не наўмысна, не з карыслівай для Андрэя мэтаю яна так зрабіла. Тады ён прыгадаў вочную стаўку Сенажэнскага з жонкай. Як ірвалася, як стагнала Надзіна душа ад роспачы, жалю і болю! Дык жа сцярпела, усё перамагла жанчына, каб толькі не адступіцца ад праўды. Каб не страціць, можа, не столькі перад ім, службовай асобаю, колькі перад сабой і сваім мужам, самага дарагога, што дадзена чалавеку — сумлення. Згадку адразу скасавала яго апраметнае імкненне зрабіць Раманкоўскай скідку, і пасля гэтага ўся гутарка з ёю падалася яму зусім нікчэмнай і абразлівай. Глыбока ў душы варухнулася такая роспач, якая бывае ў чалавека, калі ён дужа спадзяваўся знайсці, а замест таго страціў.

За гэтым Дзмітрыя востра ўзяло іншае, зусім новае шкадаванне: як было хораша яму, калі слухаў гаворку Кірылы Восіпавіча пра здабыткі калгаснай працы і бачыў яго памаладзелы адухоўлены твар! Каб выціснуць з душы гняткое пачуццё страты, страшэнна захацелася пабачыць такою і яе, Раманкоўскую. Хоць напаследак, хоць на мінуту. А можа б, і яна — як Кірыла Восіпавіч, каб загаварыў з ёю пра тое ж, пра што з ім?.. Ён разумеў недарэчнасць гэтай дзіўнай спадзяванкі, але жаданне было настолькі ўпартае, што ніяк не мог з ім саўладаць. Яно моцна апанавала яго. Магчыма, ён бы яшчэ цвяроза стрымаў сябе, калі б адным часам не падумаў, што, мусіць, смешна выглядае ў гэтым няёмкім маўчанні, якое дужа зацягнулася. Сам не ведаў, як выпаліў:

— Ну, добра, пра тое хопіць. Расказалі б, можа, мне, калі маеце ахвоту, што-небудзь пра калгасныя справы. Якая сёлета ў калгасе збажына вырасла? Умалотная?

Рука Рамашюўскай замерла на блакітнай брошцы, вочы акругліліся, набылі светлаватае адценне.

— Пры чым тут збажына? — Яна пазірала на яго, як на дзівака, непаразумела і насмешліва.

— Ні пры чым, проста цікава. Хлеб жа ўсе ядзім.

Зрэнкі яе адразу звузіліся, сталі вострыя.

— А-а, уцяміла. Хочаце сказаць, што ён яшчэ і пшаніцы калгаснай мне адсыпаў, як вазіў на ток ад камбайна? Дык вось адкуль заязджаеце!

Дзмітрый збянтэжыўся. Ну трэба ж было яму ляпнуць глупства!.. Але пры гэтым яшчэ запытальна глянуў на жанчыну, нібы спадзяваўся пачуць ад яе, што яна пажартавала і так не думае, як сказала.

— Нічога падобнага я не меў у галаве. Адкуль вы ўзялі такое?

Марына паціснула плячамі:

— То дровы, то збажына…

Дзмітрыю страшэнна захацелася курыць. Ён пацягнуўся рукою ў кішэню па цыгарэты, але рука, крануўшы пальцамі пачак, так і засталася ў кішэні. Непрыстойна дыміць пры жанчыне, а пытаць у яе дазволу на гэта яму не дазваляў гонар.

— Адкажыце, Раманкоўская, яшчэ на адно пытанне, — загаварыў ён, пазбягаючы яе позірку.— Калі, ска-ам, з гэтага боку, ад канторы, ехаць да вашай хаты, то кудой трэба кіравацца?..

— Можна вуліцаю — я ў канцы Хітраўкі жыву, — а можна загуменнем, паўз сад. — У Марыніных вачах бліснулі іскры-смяшынкі. — Здагадваюся, таварыш лейтэнант, здагадваюся. Хочаце дазнацца, ці бачыў хто, як ён ехаў да мяне? Ехаў ён, хутчэй за ўсё, загуменнем. Па-мойму, няцяжка зразумець — далей ад людскога вока.

— Ну што ж, пытанняў больш няма. — Дзмітрый стомлена ўсміхнуўся блакітнымі вачамі: нарэшце ён зваліў з сябе вялікі цяжар, закончыўшы гэты нялёгкі, у многім недарэчны, бесталковы допыт. — Я вас не затрымліваю, Раманкоўская. — У роўным голасе чулася горыч.

Марына жвава ўзнялася з крэсла, далікатна беручыся пальцамі, паправіла абедзвюма рукамі на плячах — левай на левым, правай на правым — блузку, якая, з’ехаўшы крыху наперад, пабралася складкамі.

— То ўсяго вам добранькага, таварыш лейтэнант, шчаслівай дарогі вам. — Яна дробнай прыгожай ступою выйшла і адразу ж зноў адчыніла дзверы, усунула ў пакой галаву: — Дык глядзіце ўжо, прашу вас, каб жонка яго не дачулася. Дзіцёнак у іх. — Дзверы ціха, квола, як неапераны жаўтароты верабейка, ціўкнулі завесамі.

Дзмітрый закурыў. Пыхкнуў дымам раз, другі, уціснуў твар у далоні. Так і сядзеў нерухома, акурат заснуў, упёршыся локцямі ў стол. Галава ў далонях і ссутуленыя цвёрдыя плечы выразна віднеліся ў паўкружжы святла, акрэсленым лямпаю, што стаяла на нізкай шафе.

У галаве ў Дзмітрыя паўстала горкая думка. Вось і яшчэ адзін дзень яго следчыцкай працы закончыўся, а што ён дадаў для раскрыцця злачынства? Чорт ведае што атрымліваецца! Раніцай думалася — зусім блізка падступіўся ужо да таго, каб схапіць нягодніка за каршэнь, выкрыць злачынца. А тут атрымліваецца наадварот — як бы аддаліўся… Было ліха ды пагоршала… Ён уздыхнуў. Заціснутая ў моцна сцятых губах патухшая цыгарэта журботна здрыганулася. Нарэшце ён выпрастаў спіну, устаў. Склаў свае паперы ў папку, выключыў святло і пайшоў з пакоя.

Шэрыя прыцемкі добра згусціліся. Церусіў дробны ціхі дождж. Кропелькі роўна клаліся на лабавое шкло машыны і там, дзе не хадзіў «дворнік», утварылі густую, як рэшата, сетку. «Газік» роўна гуў маторам, час ад часу злёгку падскокваў на невялікіх выбоінах.

Дзмітрыю хацелася спакойна глядзець на сетку-мярэжку, усцешыцца адчуваннем шпаркага руху, далеччу дарогі. Пасля пакаёвай духаты ў радасць было свежае вільготнае паветра, што струменіла ў кабіну цераз прыадчыненае бакавое акно. Нядоўгі час у душы Дзмітрыя нібыта ўжо нішто пэўна не карцела, згрызоты нібыта засталіся ў пакоі калгаснай канторы. Ён пазіраў на мокрую дарогу, механічна, безуважна у дзяцінстве любіў гэты занятак — лічыў тэлефонныя слупы, што мільгалі паміж маладых прысад. Раптам яхідна спытаў у самога сябе: «Што далей будзем рабіць, лейтэнант?» I тады, адчуўшы, як дападныя думкі ўпарта зноў набягаюць на Сенажэнскага, зразумеў, што ўсе яго сумненні і трывогі, вялікія і малыя, нікуды ад яго не дзенуцца, будуць з ім і на рабоце, і ў дарозе, і дома, пакуль ён не разбярэцца ў хітрай блытаніне і не выкрые злачынца.

Усё быццам сходзілася на тым, што Сенажэнскі, калі нехта латашыў нарыхтоўшчыка, быў з Раманкоўскай. I след там, дзе адбылося злачынства, застаўся ад машыны, калі ён ехаў да яе… Скасаваць гэтую версію аб’ектыўнымі доказамі пакуль што не выпадала, бо іх не было. Пакуль што не знайшоў іх Дзмітрый. Але ж не ўдалося абвергнуць, што Андрэй быў у той вечар у Марыны, дык, можа, удасца пацвердзіць, што быў ён тады і на месцы злачынства. Доказы? Гузік. Ну, ехаў да жанчыны — і паехаў сабе. А як гузік там апынуўся? Чаму ён там адарваўся?.. Гузік якраз можа быць той нітачкай (ухмыльнуўся: гузік — нітачкай), якая разматае ўвесь клубок. I Дзмітрый ухапіўся за гэтую нітачку. Ён даводзй сабе, што тут не памыляецца, што не можа быць, каб інтуіцыя ашуквала яго. Імпэтныя, палкія разважанні акурат услугоўвалі яму. Як ён ні паварочваў, з якога боку ні заходзіў, яны прыводзілі да аднаго: гузік не птушка, сам туды не заляціць. Ён зноў добра пачуў у сабе знаёмую акрыляючую рашучасць. Шпаркасць і націск — тады возьмем быка за рогі. Не, можа, нават — бога за бараду: службовую ўдачу, якая будзе трывалым грунтам для многага ў яго асабістым лёсе… Але цяпер не толькі гэтае адно пачуццё ў душы. Побач з рашучасцю — дзіва, дый годзе! — суседнічала і знаёмае, несціханае сумненне. А з ім, як ні працівіўся гэтаму Дзмітрый, тачылася, унізвалася нейкая незадаволенасць сабою.

IX

Сонца толькі паднімалася. Падпаліла край шэрай хмары, і яна ўспыхнула ружовым полымем. Водбліскі зары весела паклаліся на дахі дамоў І лісце дрэў, на раку і росны луг. Промні, зазірнуўшы ў акно, казытнулі Дзмітрыю шчаку, падабраліся да павекаў. Ён прамармытаў нешта спрасоння, расплюшчыў вочы і адразу зажмурыўся, усміхнуўся сонцу. Паляжаў хвіліну сцішана, згадваючы штосьці з учарашняга, потым рыўком скінуў з сябе коўдру, ускочыў з ложка. Хутка, па-вайсковаму, надзеў трыко, усцягнуў на гарачыя ногі кеды. Як у дзяцінстве, гучна крыкнуў: «Мама, я на рэчку!» Кулём кінуўся за дзверы.

На беразе Дняпра ён памахаў рукамі, папрысядаў. Нагнуўся, паставіў далоні на спрасаваны дажджом пясок і выкінуў цела ў стойку ўверх нагамі. Адчуваючы, як горача наліваўся крывёю твар, прайшоўся на руках. Затым зрабіў дыхальныя практыкаванні і з разбегу кінуўся ў раку, даў нырца. Вада апаліла цела халоднымі струменямі. Глыбіня сціскала грудзі, стукала ў скронях, шчыльная нямая цемра жудасна і захоплена стаяла перад расплюшчанымі вачамі. Ён дацягнуўся да самага дна, крануў пальцамі халодны пясок і расслабіўся, аддаўся глыбіннай сіле, якая панесла яго ўверх, да паверта і святла. Потым ён доўга плаваў то ўзмашкамі, то на спіне. Лежачы на спіне, з асалодай любаваўся хмарай, якая бачылася яму вялікімі пялёсткамі дзіўнай ружы.

Дадому ён вяртаўся басанож, закінуўшы кеды за плячо. Ішоў агародамі. Нагам прыемна было кранацца вільготнай зямлі, і ён ступаў няспешна, ставіў іх цвёрда. Калі пераскочыў цераз плот на двор, дык быццам бы і пашкадаваў: кароткаю паказалася разора, якою ішоў.

Маці завіхалася ў прыбудоўцы каля пліты, гатавала снеданне. Ён спаласнуў у тазе ногі, пратэпаў у свой пакой. Пераапрануўся ў цывільны касцюм. Форменнага міліцэйскага не надзеў, бо яму сёння мелася наведацца ў школу — дык каб не прыцягваць увагу малечы. Выйшаў на двор, сеў на лаўку пад кустом бэзу. Калянае, крыху ўсохлае пад канец лета лісце ледзь чутна шапацела над галавой. 3 агарода понізу блытаным клубком, як малады рой з вулля, выпырхнула шумная чародка вераб’ёў. Яны зрабілі віраж, усё роўна як іх віхор крутнуў, сыпануліся на ўтравянелы прыплотак і ўсчалі такі гармідар, што Дзмітрый усміхнуўся: не толькі людзям — ім таксама няма ўгамону. 3 мінуту паназіраў, як непаседы спрачаліся, штосьці горача даводзячы адно аднаму на сваёй птушынай мове. Вачам кінуўся забіяка ў карычневай манішцы. Ён то падскокваў на месцы, то трапятаў крыллем, нібы жэстыкуляваў, вёртка круціў галавою.

Дзмітрый паварушыўся, і вераб’і ўспырхнулі. Ён пашкадаваў, што яны паляцелі: так жа забаўна валтузіліся! Сарваў з галінкі ліст. Круціў яго ў пальцах, жартам да сябе падумаў: «Хопіць гультайнічаць, лейтэнант Бутоўкін, прыступай да работы, пачынай разважаць». А думка гэткая, хутчэй за ўсё, была і не зусім жартаўлівая. Апошнім часам ён усё больш умацоўваўся ў перакананні, што работа супрацоўніка крымінальнага вышуку — не толькі ў тым, каб праводзіць допыты, выяўляць факты, арганізоўваць аператыўныя мерапрыемствы. Яна таксама — і ў глыбокім аналітычным думанні, у пошуках версій і лагічных разважаннях.

Нельга сказаць, што гэтым жартам — прыступай да работы, пачынай разважаць — ён нейкім чынам падахвоціў сябе. Хутчэй за ўсё выказаў тое, што яму рупіла.

Тады, захоплены допытам Раманкоўскай, ён упусціў з-пад увагі тое, што расказаў яму Сенажэнскі пра выпіўку з Камароўскім. Яно проста адклалася ў свядомасці і заціхла. Але на другі дзень ён правёў паміж імі, Сенажэнскім і Камароўскім, вочную стаўку. I яна адкрыла новую, зусім нечаканую акалічнасць.

Спачатку Камароўскі, падкаціўшы вочы пад лоб, востра ўзіраўся ў Сенажэнскага. Напружаны выраз твару гаварыў, што ён нешта пакутліва, цяжка прыгадваў.

— Вы, Апанас Платонавіч, ведаеце грамадзяніна, які сядзіць насупраць вас? — спытаў у яго Дзмітрый.

— Дзіва што — ці ведаю! — Камароўскі прыўзняўся на крэсле і зноў сеў. — У Вялікіх Бабовічах яго кожны ведае… — Бляклыя, вадзяністыя вочы раптам вырачыліся, ён каўтануў сліну, перавёў дух для галоўнага: — Кожны… Пачакайце!.. — прагаварыў і не закончыў, захліпнуўся, давячыся словамі, што рваліся з горла. Сціснуў кулак, замахаў ім над галавою.

Дзмітрый устрывожыўся:

— Што вы хацелі сказаць, Апанас Платонавіч? Гаварыце.

— Пачакайце!.. Ды гэта ж ён!..

— Хто — ён?

— Таго-гэтага… ён мяне скалечыў! Ён, разбойнік!..

— Нешта я не разумею… Вы пазналі яго?

— Ага, пазнаў. — Кулак павольна апусціўся на калена, пальцы растапырыліся, грэбнулі штаніну.

Адзін міг у Дзмітрыя было такое адчуванне, што Камароўскі не гаварыў гэтых слоў, а яны прытрызніліся яму. Унутры ў яго імгненна быццам штосьці расшырылася, разбухла, і сэрцу стала цесна ў грудзях.

— Дык вы ж, казалі, і раней яго ведалі!..

— Ведаў. Андрэй Сенажэнскі з Малых Бабовічаў. Вёскі нашы побач.

— То чаму толькі цяпер сказалі, што абрабаваў ён? — Твар Дзмітрыя пашарэў, выцягнуўся, акруглы падбародак здрыгануўся.

Напружана доўжыліся трывожныя секунды. Сенажэнскі не паварухнуўся, нібы скамянеў, Вочы яго, пазіраючы на Камароўскага, як ашклянелі і нічога не бачылі перад сабой. Паназіраўшы за ім, Дзмітрый зноў звярнуўся да нарыхтоўшчыка,

— Дык чаму — толькі цяпер? Адказвайце, Апанас Платонавіч.

Погляд Камароўскага пачаў блукаць па кутках пакоя, быццам шукаў там якой падтрымкі. Спалоханыя вочы спадзяваліся знайсці якую-небудзь кропку, каб на ёй затрымацца і даць магчымасць засяродзіцца думцы.

— Даруйце мне, дурню, таварыш лейтэнант, баяўся.

— Чаго баяліся?

— Чаго? Памятаеце, я казаў, што спачатку страціў прытомнасць, а потым крыху ачомаўся. Дык хацеў адразу прызнацца, што добра бачыў нягодніка, але, сабе думаю, прызнаюся, а мне і скажуць: добра бачыў — значыць, пры сіле быў? Чаму не затрымаў яго, калі пры сіле быў? Гэта ты дзяржаўныя грошы так бярог? Значыць, і ты, таго-гэтага, вінаваты: спалохаўся і сам аддаў грошы. Скуру сваю ратаваў. Я, праўда, калі ён пачаў лазіць па кішэнях, схапіў яго за руку. Дык ён жа вунь які бык! — Камароўскі з апаскай зірнуў на Сенажэнскага, заёрзаў на крэсле. — Арыштуйце яго, таварыш лейтэнант, бо ён жа заб’е цяпер мяне і збяжыць.

— 3-заб’ю, гад! — Андрэй спалатнеў, ірвануўся да Камароўскага.

— Назад! — сурова кінуў Дзмітрый. — Спакойна!

Уладарны голас спыніў Сенажэнскага, калі той пацягнуўся рукамі, каб схапіць нарыхтоўшчыка загрудкі.

— Вы што сабе дазваляеце?! Па якому праву?!

Быццам знясілеўшы адразу, Сенажэнскі апўсціў рукі, расцяў пабялелыя губы і часта задыхаў ротам.

Усталявалася гняткая напружанасць. Усе трое сядзелі маўклівыя, варожа насупленыя. Андрэй ачмурэла, непрыкаяна павёў вачамі па столі, па сценах. Павольна растапырыў пальцы на правай руцэ, паглядзеў на іх і сціснуў у кулак. Са з’едлівай ухмылкай, якая азначала: «Няўжо вы думаеце, што я не ведаю, куды вы хіліце ў гэтым спектаклі?» — паківаў галавой і сказаў:

— Дык што будзем далей рабіць, таварыш лейтэнант? Чаго марудзіць? Арыштоўвайце ўжо.

Дзмітрый зірнуў на аднаго, на другога. Сапраўды, што рабіць далей? У гэтай прыкрай сітуацыі яму не хапала нечага важнага ў дачыненні да кожнага з іх.

— Учора вы, Апанас Платонавіч, прасілі аб чым-небудзь Сенажэнскага? — звярнуўся ён да нарыхтоўшчыка.

— Аб чым я прасіць яго буду — каб грошы аддаў? — Камароўскі варухнуў натапыранымі бровамі.— Дык не для таго ж ён адбіраў іх, каб аддаваць.

— Вы прасілі Сенажэнскага, каб ён сказаў, што бачыў, як на месцы злачынства з кустоў цераз дарогу бег чалавек?

— Ён так сказаў? Вось нахабнік! Трэба ж выдумаць! Гэта каб адвесці ад сябе падазрэнне. Вы памяркуйце, таварыш лейтэнант, адважыцца хто прасіць пра такое чалавека, калі той не бачыў?

Бутоўкін павярнуўся да Андрэя:

— Вас, Сенажэнскі, разам з Камароўскім хто-небудзь бачыў тады?

— Можа, хто і бачыў. Не цікавіўся я.

— Афіцыянтка, скажам… На стол жа вам нехта падаваў?

Андрэй сцепануўся, быццам яго скаланула электрычным токам. Пільна глянуў Камароўскаму ў вочы, стукнуў сябе далонню па лбе:

— Та-ак, цяпер я зразумеў! Дык гэта ён мяне ад людскога вока адводзіў! Цяпер толькі дайшло! А казаў: «Чаго мы ў дыме душыцца будзем? Вечна ў гэтай забягалаўцы накурана — хоць сякеру вешай. Давай лепш на свежым паветры дзе-небудзь». Я паслухаў. Забралі мы піва — і да рэчкі… Ад афіцыянтак, значыцца, падалей…

— Пачакайце, тут трэба разабрацца. Учора вы не так мне расказвалі. Памятаеце?

Кіўнуўшы — ага, не так, — Андрэй скрывіўся, як ад горкага, і сказаў:

— Дык ці думалася, што такая дробязь — дзе пілі — можа нешта значыць?

— От так, у хлусні кароткія ногі, — глуха і невыразна, як забурболіў, апусціўшы рот у ваду, уставіў нарыхтоўшчык. — Заблытаўся, разбойнік!

— Змоўкні, труба выхлапная!..

— Ну-ну, а то яшчэ, таго-гэтага, за знявагу ў суд падам! Распусціў язык! — Камароўскі выпрастаўся, як падрыхтаваўся да бойкі.

Дзмітрый папярэдзіў, каб абодва выбіралі словы, і падумаў, што цяпер, уласна кажучы, ім і гаварыць ужо больш няма чаго: на сваім стаяць, чаўпуць адно і тое ж.

Усё, што пачуў і пабачыў у час вочнай стаўкі, у памяці ў Бутоўкіна засталося да дробязей: і хто што гаварыў, і як хто глядзеў, і які ў каго выраз твару быў. Цяпер, успамінаючы тыя дэталі, ён са здзіўленнем адзначыў, што з кожнай з іх як бы асацыіруецца пэўная думка… Сенажэнскі жахаецца, што Камароўскі паддурыў яго з выпіўкай, а ў самога ў душы тым часам — халодная стоенасць. Ну так — выгляд зацяты, набычаны. Што ў яго ў галаве? Хоць рэж — не адступлюся ад свайго?.. Не адступлюся, і следчы можа падумаць: калі, дапусцім, усё было — як ён гаварыў (падпрошваў яго Камароўскі: скажы, што бачыў — з кустоў цераз дарогу пабег нехта), то што з гэтага вынікае? Тое вынікае, што нарыхтоўшчык сам злодзей, усё ён з абрабаваннем падстроіў, каб прысвоіць грошы. Але ж яму трэба неяк выкручвацца, на кагосьці трэба звярнуць. Вось і верне на яго, Андрэя. Толькі не ў лоб — здаля. «Падбухтору я цябе, п’яніцу, кінуць дурное слова — дык што мне гэта дасць?.. А вось што. Не паверыць табе следчы, не. Ты бачыў, скажа, як чалавек пабег — то чаму не лавіў яго? Малады, здаровы… Нікога ты не бачыў, і нікога там не было. Сам натварыў і хітруеш, дурняў шукаеш. Сляды ж да цябе вядуць… Гэтая хітрасць твая і будзе якраз яшчэ адзін доказ супраць цябе: выдумкай, Андрэй Сенажэнскі, віну ад сябе хочаш адвесці, заблытаць следства і выкруціцца ад пакарання?..»

Раптам Дзмітрый падумаў: а сапраўды, мог Камароўскі, калі ён зацікаўлены абвінаваціць Сенажэнскага, «вынайсці» такую схему? Адказаў ён сабе крыху збянтэжана, бо яму нешта не хацелася верыць у гэта: тэарэтычна — так, логіка тут ёсць…

Пасля думкі яго зноў крута павярнуліся да Сенажэнскага. Толькі ўжо з другога боку. Дапусцім, ён схлусіў, ні аб чым не прасіў яго нарыхтоўшчык. Але чаго тады гэтай хлуснёю імкнуўся ён дабіцца? А вось чаго. «Прасіў, Апанас Платонавіч? Навошта, які ў цябе інтарэс у гэтым? Тут трэба пацікавіцца… Вось так, грамадзянін Камароўскі, хай і тваю душу патрасуць, а я тым часам яшчэ нешта прыдумаю, каб ад сябе крыху адцягнуць нядобрую ўвагу…»

Дзмітрый супастаўляў і так, і гэтак, задаваў сабе розныя каверзныя пытанні і шукаў на іх розныя супярэчлівыя — абы толькі была ў іх логіка — адказы. Разважанні яго часам блыталіся, і яму здавалася, што зусім зайшоў у тупік. Тады ён упарта гаварыў сабе: «не мітусіся, Дзмітрый, і пачынай усё спачатку». Напаследак, калі ўжо наважыўся падсумаваць свае разважанні, у якіх усё сыходзілася на падазрэнні Сенажэнскага, ён нечакана, ці то з пахвальбой, ці то з прыхаваным намерам папікнуць, звярнуўся да падпалкоўніка Баршчоўскага. Загаварыў да яго, усё роўна як той быў недзе тут, на двары: «Вось бачыце, Сямён Сяргеевіч, маё, суб’ектыўнае лагічнае мысленне, мая «здаровая суб’ектыўнасць» прыводзіць да грунтоўных высноў. Што, не так?»

Думцы гэтай Дзмітрый не здзівіўся. Увесь час, як займаецца справай Сенажэнскага — так і падумаў: «Справай Сенажэнскага», — ён так альбо інакш прыгадваў начальніка аддзялення. То міжвольна папытае ў сябе, як бы ў такой сітуацыі падпалкоўнік зрабіў, то нібы дакладвае яму і чакае, што той скажа, то быццам слухае яго словы: «Чалавек, якому даверана вырашаць лёс іншых, павінен аберагаць і ўмацоўваць у сабе вельмі неабходную рысу — уменне ў любой сітуацыі ўзвышацца над самім сабой, над сваімі эмоцыямі». Да такіх «сустрэч» з начальствам ён ставіўся па-рознаму: часам папытае і зловіць у сабе як нейкую гукавую хвалю, нейкі водгалас — шырэй глядзі, можа, яшчэ дзе «гузік» які знойдзеш; іншы раз пасміхнецца — паслухаем, што мудры чалавек скажа, — а самога, чуе, як бы прага нейкая даймае, нечага сапраўды хочацца яму паслухаць.

У адказ на задзірлівую рэпліку падпалкоўніку пра «здаровую суб’ектыўнасць» Дзмітрый, відаць, таму, што набраў добры разгон у сваіх палемічных разважаннях, адразу ж запярэчыў сабе яго словамі: «Да грунтоўных высноў яна прыводзіць цябе таму, што будуецца не на логіцы тэорыі, а на логіцы канкрэтна ўстаноўленых фактаў. Менавіта таму яна спрыяе табе, супаставіўшы гэтыя факты, вызначыць, як шукаць новыя». Аднак тут ён пачуў у сабе ўпартую нязгоду з Сямёнам Сяргеевічам. Яна, праўда, была не зусім пэўная, ясная, хутчэй за ўсё, адносілася не да гэтых слоў, а да чагосьці з іхняй памятнай спрэчкі. Да чаго — Дзмітрый дакапвацца не стаў. Махнуў рукой: цяпер некалі, высветлім усё, як закончу справу.

Але адмовіўся ён ад спрэчкі з падпалкоўнікам нездарма. На той час, хаця ён і ўтлумачыў ужо сабе, што не памыляецца наконт датычанасці Сенажэнскага да злачынства, яму болыл карцела вочная стаўка. I ён на-нава вярнуўся да яе. У памяці паўстала, як Сенажэнскі і Камароўскі, не слухаючы ні яго, следчага, ні адзін аднаго, зайшліся ў шалёнай сварцы. Словы іхнія люта сутыкаліся, нагрувашчваліся адно на адно, здавалася, трашчалі і грукаталі. Тады ён падумаў, што так гора-ча і бескампрамісна могуць гаварыць людзі толькі ў непрытворнай шчырасці, і ў тое імгненне ў душы ў яго як грымнуў пярун: «А што, калі — ні адзін і ні другі з іх, а нехта трэці!..» ён доўга сядзеў як аглушаны, моцна сашчаміўшы сківіцы.

Цяпер, калі ён зноў падступіўся ўзважваць усё, што ўспрыняў на вочнай стаўцы, яго разам з гэтым пачало мацней браць разуменне свайго нялёгкага, ад-казнага абавязку. Разуменне гэтае пярэчыла яго пера-большанаму ўпартаму імкненню падазраваць Сенажэнскага. Яно абвастрыла ў ім прыкрае пачуццё нейкай няўзгодненасці з самім сабою. Тым часам, вымагаючы душэўнага суладдзя, яно дадавала яму дужасці. Ён апантана кідаўся ў пошуках адказу на тое турботнае, што рупіла яму сваёй загадкавай супярэчлівасцю. Дзе паміж тых двух стоена праўда?

Для таго каб меркаваць, што Камароўскі сам мае нейкае дачыненне да страты трох тысяч рублёў, у Дзмітрыя не было ніякіх доказаў. Праўда, адна нечаканая акалічнасць насцярожыла яго.

Згодна з планам правядзення дазнання па прапанове падпалкоўніка Баршчоўскага прадугледжвалася праверыць ведамасці на выплату грошай рабочым, якія парадкавалі і адгружалі яблыкі. Участковы інспектар Краўчук па даручэнню Бутоўкіна праверыў іх. Дэбет з крэдытам, як кажуць, сышоўся. Ад той сумы, якую Камароўскі атрымаў у касіра раённай нарыхтоўчай канторы, пасля выплаты ў яго сапраўды заставалася тры тысячы рублёў. Інспектар вырашыў яшчэ на выбарку пагутарыць з некаторымі рабочымі, пацікавіцца, ці не ведаюць яны, хто праяўляў інтарэс да нарыхтоўшчыка, колькі ў яго засталося грошай. Вельмі хутка ён натыкнуўся на цікавую з’яву: чалавек значыцца ў ведамасці і грошы атрымаў — распісаўся, а ў сапраўднасці ён быццам бы і не існуе. Дзе жыве, адкуль узяўся — ніхто не ведае. Сам Камароўскі, які выплачваў заробкі, паціскае плячамі: прыходзіць чалавек, называе сябе — а ці ў яго пашпарт пытаеш? Гэта ж не на пастаянную работу. Папрацаваў два тыдні, грошы атрымаў і пайшоў. Ды і чаго тут шукаць кагосьці? Работа зроблена? Зроблена. От каб работа не выканана была, а грошы заплачаны — о, тады іншая справа. Чаму дзяржаўнымі сродкамі раскідваешся? Каму аддаў? Зноў жа такі: хто гэта будзе за дармаўшчыну партманет апустошваць? Хай сабе і не свой… Так вось…

Тлумачэнне Камароўскага не пераканала Дзмітрыя. Ён лічыў неверагодным, што чалавек працуе і не ведае з кім. Ведае. Чаму ў такім разе ў ведамасці — незнаёмцы? Павыдумваў прозвішчы? Падстаўныя асобы? Калі з другога боку паглядзець — дык яно і так можа быць: нехта перабольшыў норму, за якую належала пэўная сума, а заработную плату атрымаў як за норму. Тады рэшту і запісвай на выдуманага Іванова ці Сідарава. Тым часам грошы кладзі ў кішэню… Сказаць, што так менавіта і зрабіў Камароўскі, у Дзмітрыя не было падстаў — не праверана яшчэ. Ды калі б і ўстанавілі ўжо, усё роўна гэта не знаходзілася б у прычыннай сувязі з падзеяй на дарозе каля саду. Прысвоіўшы грошы, ён бы адчытаўся за іх ведамасцю — выплаціў, і не трэба было б яму сімуліраваць абрабаванне… Тут раптам Дзмітрый пабачыў Камароўскага, якім той быў, калі прыгразіў Сенажэнскаму, што за знявагу ў суд падасць. Натапырыў рудыя кусцістыя бровы, чмыхаў носам, як вожык. Верхняя губа закапылілася, прыадкрыўшы рэдкія зубы.

3 задумення вывела Дзмітрыя маці.

—Дзіма, табе ноздры не казыча? — гукнула яна з парога прыбудоўкі, адчыніўшы дзверы.

Цёплая ўсмешка асвятліла яго твар. Учора, каб зрабіць маці прыемнае, падвесяліць яе, ён, сеўшы за стол, пажартаваў: «Ну і вячэру, мама, згатавалі вы — ноздры яшчэ на вуліцы заказытала!» Дык яна во цяпер не засталася ў даўгу. Улавіла, мусіць, чуйная душа, што яму якраз прыдасца жартаўлівае слова.

— Яшчэ больш, чым учора. Імчуся.

Ён паснедаў, пазваніў маёру Івашчанку, што ў аддзел не зойдзе. Паедзе ў Вялікія Бабовічы. Трэба там дапытаць вучня Грышу Лабікава. Выходзячы з пакоя на парозе павярнуўся, узяў пад казырок:

— Дазвольце ісці, таварыш генерал!

Маці, стаіўшы ў вачах іскры-смяшынкі, паківала яму пальцам:

— Не па форме апрануты.

Ад гэтай смешнай наіўнай сцэнкі на Дзмітрыя раптам павеяла такой цеплынёй, што яму захацелася абняць худыя плечы і зблізку зазірнуць у самую глыбіню дарагіх вачэй.

Твар маці стаў раптам сумна-задумлівы. Яна пастаяла моўчкі, схіліўшы набок галаву, як бы галаве стала цяжка ад нейкай маркотнай няўцешнай думкі.

— Бацька твой калісь таксама браў пад казырок мне, — прагаварыла ціхім голасам, у якім пачуўся далёкі схаваны боль. — Збярэцца, бывала, вось так, як ты, на службу і дакладвае…

Дзмітрый нічога не сказаў ёй. Што ён мог сказаць на гэта? Толькі яшчэ больш падцягнуўся, павярнуўся і пайшоў.

Гойдаючыся ў машыне, пакуль ехаў на сустрэчу з хлапчуком Лабікавым, Дзмітрый думаў пра бацьку. Да вайны бацька нейкі час служыў у міліцыі. Быў радавым міліцыянерам. 3 фронту вярнуўся калекам. Для міліцэйскай службы ён быў ужо не здатны. Скончыў курсы рахунковых работнікаў і працаваў бухгалтарам на мэблевай фабрыцы. Пра свае міліцэйскія будні з сынам ніколі ніякай гаворкі не заводзіў, нічога яму не расказваў. Затое аб справах на фабрыцы Дзмітрый наслухаўся ад яго.

Бывала, прыйдзе бацька з работы, павячэрае, закурыць. Пасядзіць, ссутуліўшы крутыя плечы, наморшчыўшы выпуклы шырокі лоб, і пачынае, ні да каго канкрэтна не звяртаючыся: «Сёння ў трэцім цэху знайшліся мудрацы — прыпіскамі заняліся. Каб жа сказаў — не выканалі план! Выканалі. А гэта во такім чынам вырашылі чацвёрты цэх апярэдзіць. От машэннікі! Потым — «Канстанцін Арцёмавіч, не ўсчынайце шум!» I паварочваюцца ж языкі прасіць яшчэ!..» Дзмітрый пазіраў на маці: як яна слухае? Ён ведаў, каму бацька гаварыў — ім абаім.

Па начах бацька часта не спаў, яго мучылі раны. Ён запальваў святло, падціскаючы рукамі жывот, ціха, каб не разбудзіць іх тупатам, хадзіў па хаце. Раніцай маці гаварыла яму: «Так ты пакутуеш, а яшчэ нервуешся, перажываеш за ўсё. Больш за ўсіх трэба табе? Адумайся, Косця, не бяры нічога да сэрца, усяго не пераменіш». Гледзячы ёй у вочы, ён адказаў: «А сама ты якая?» Потым, зварухнуўшы чорным як смоль,шырокім брывом, дадаваў: «Я за праўду стаю, яна людзям трэба». На работу заўсёды ішоў гладка паголены, акуратна апрануты, падцягнуты. Быццам і не было той бяссоннай ночы.

У выхадныя дні, калі ездзіў на рыбалку з начоўкай, бацька браў з сабой Дзмітрыя. Увечары на лузе ля рэчкі яны распальвалі вогнішча. Касцёр весела патрэскваў іскрамі, полымя скакала, выгібалася барвовымі стужкамі, адбівалася рухавымі водбліскамі на бледным твары з сеткаю зморшчынак каля вачэй. Бацька задумліва пазіраў на вогнішча. Чуйным дзіцячым сэрцам Дзмітрый адчуваў, што ў яго памяці пакутліва жыла вайна. Але бацька не любіў успамінаць пра баі і паходы, пра смерць і пакуты людзей. Калі Дзмітрый прасіў яго аб гэтым, ён, каб не выклікаць у сына ўражлівай цікавасці да бязлітаснай жахлівай ваеннай рамантыкі, скупа, збольшага, апавядаў пра які-небудзь эпізод, у якім яго таварышы вызначыліся мужнасцю і адвагай, і адразу пераводзіў гаворку на іншае. Расказваў, што на фабрыцы арганізоўваецца самадзейны хор і ён таксама думае запісацца — а што, хіба пажылому чалавеку сорамна спяваць з моладдзю? — пра насценгазету, якую яны выпусцілі надоечы — з сатырычнымі куплетамі і карыкатурамі на п’яніц, пра сустрэчу ў фабрычным клубе з вядомым паэтам, які чытаў свае вершы пра маці, пра непаўторную прыгажосць хлебнай нівы і строгую веліч задумлівага бору…

Аднаго разу, у мінуту ціхага роздуму, бацька, пазіраючы на расчасаныя промнямі заходзячага сонца пабуялыя лугавыя травы, сказаў Дзмітрыю: «Глядзі, сын, на ўсё прыгожае шырока расплюшчанымі вачамі. Ад прыгажосці ў сэрца чалавека ідзе найвялікшы дар жыцця — чалавечнасць». I ў яго стомленых вачах зайграла святло.

Наслухаўшыся бацькавых расказаў, Дзмітрый салодка засынаў сярод пахучай травы, і яму снілася, быццам ехалі з бацькам па лузе на белым кані. Конь высока нёс невялікую прыгожую галаву з вострымі стаячымі вушамі. Разляталася грыва, мільгалі капыты, а ў грудзях у Дзмітрыя расла пругкая хвалюючая сіла…

Гойдалася па выбоінах машына, гойдаліся думкі ў Дзмітрыя ў галаве. Развярэджаныя ўспамінамі пра бацьку, яны нечакана паднялі з глыбіні памяці словы верша:

Перамераны ўсе тутэйшыя вёрсты.

Перамераны поле, лес, сенажаць.

I дарога твая, нібы леты ды вёсны,

Засынала ў дванаццаць. Прачыналася ў ляць.

Затым яму падумалася: кім бы, каб да гэтага часу працаваў у міліцыі, бацька быў цяпер? Можа, таксама падпалкоўнікам? Ён адразу злавіў сябе на слове «таксама» і зразумеў, што падсвядома параўноўваў яго з Сямёнам Сяргеевічам. Усміхнуўся глыбокімі задумлівымі вачамі і адразу стаў вельмі падобны на бацьку з той даўняй фотакарткі, што вісела ў рамцы на сцяне.

…А ў душы ўвесь час, пакуль ён пра ўсё тое думаў, жыло пачуццё вінаватасці, што стрымаўся ў сваім жаданні абняць маці, быццам засаромеўся яго, гэтага светлага і чыстага, як крынічная вада, жадання.

X

Быў якраз перапынак, калі Дзмітрый прыйшоў у школу. Спачатку завітаў у кабінет да дырэктара. За сталом, на якім побач з кніжкамі і школьнымі журналамі суседнічалі розныя мадэлі машын, зробленыя вучнямі, грузна сядзеў мажны шыракаплечы чалавек. Маленькія ўважлівыя вочы яго, спакойна пазіраючы па-над ссунутымі на сярэдзіну носа акулярамі, папыталі ў Дзмітрыя: «3 чым ты, добры чалавек, прыйшоў?» Дзмітрыйадрэкамендаваўся, сказаў чамусьці няўпэўнена:

— Мне трэба пагутарыць з вучнем вашай школы Грышам Лабікавым. Высветліць у яго што-нішто трэба.

— Ён натварыў нешта? — насцярожыўся дырэктар. Вочы яго адразу пабольшалі.

— Не-не, нічога, тут зусім іншая справа.

Дырэктар ціха, стомлена ўсміхнуўся. Падумаў, відаць, успамінаючы, у якім класе вучыцца хлапчук.

— Я зараз паклічу яго.

— Хацелася б спачатку паназіраць за ім у звычайнай для яго абстаноўцы. Як гэта, на вашу думку, лепш зрабіць?

Паправіўшы акуляры, дырэктар устаў:

— Калі вы не супраць, то давайце параімся з Вольгай Міхайлаўнай. Яна кіраўнік пятага класа, у якім Грыша вучыцца. Дарэчы, наступны ўрок яе — там.

— Не супраць, калі ласка.

Дырэктар шпарка выйшаў з кабінета, а праз мінуту вярнуўся разам з настаўніцай.

Дзмітрый паўтарыў настаўніцы тое, што сказаў яму, і дадаў:

— Можа б вы, Вольга Міхайлаўна, дазволілі мне папрысутнічаць на занятках, а тым часам і Грышу выклікалі да дошкі. — Уважліва паглядзеў на яе. У рысах яе твару пабачылася нешта знаёмае. — Перш чым гутарыць з хлапчуком, варта было б хоць крышачку зразумець яго характар. Малое, з ім трэба далікатна. Я прымашчуся дзе-небудзь на апошняй парце…

— Калі ласка, прысутнічайце, — не вельмі ахвотна, як падалося Дзмітрыю, сказала настаўніца. Голас яе быў мяккі, грудны. — А вось і званок.

Яны накіраваліся ў клас. Вучні, ляпаючы вечкамі жоўта-чорных парт, паўставалі, павіталіся. Тут жа дружна селі. Дзмітрый прыстроіўся каля пухлашчокага чарнявага хлапчука, які, нехаця пасунуўшыся ад краю, адразу прыкрыў рукамі разгорнуты сшытак. Гаспадар парты, напружыўшыся, пасядзеў нерухома, пасля падазрона паглядзеў на яго трохі касаватымі вачамі-жучкамі.

Цікаўныя хлапчукі і дзяўчынкі спачатку таксама час ад часу паварочваліся да Дзмітрыя, кідалі дапытлівыя позіркі. Хто гэта? Чаго прыйшоў? Потым перасталі звяртаць на яго ўвагу, перашэптваліся, шамацелі аркушамі падручнікаў і сшыткаў. «Хто ж з іх Лабікаў? — думаў Дзмітрый, абводзячы позіркам вяснушкаватыя, кірпаносыя, пухлагубыя твары. — Можа, ён?» Памалу павярнуўся да суседа. Хлапчук, скрывіўшы набок галаву і падняўшы адно брыво, пісаў у сшытку лічбы. Пасярэдзіне аркуша Дзмітрый пабачыў тое, што на пачатку ўрока ён хаваў ад яго пад далонямі: вялікую тройку, напісаную чырвоным алоўкам.

— Цяпер — множанне і дзяленне дзесятковых дробаў, — сказала Вольга Міхайлаўна. Яна паглядзела на вучня, які сядзеў на парце каля акна: — Адказваць будзе Грыша Лабікаў.

Да дошкі выйшаў цыбаты, у шэрым караткаватым пінжачку хлапчук. Пацепаў рукамі, быццам не ведаў, як яму лепш іх трымаць. Рукі ў яго былі з шырокімі далонямі, і ў Бутоўкіна, калі ён заўважыў гэта, прамільгнула ў галаве, што, мажліва, на іх і мазалі нацёрты. Грыша спакойна, нават задужа спакойна, неяк па-дзелавому паглядзеў на клас.

— Арыфметыка — гэта аснова ўсіх дакладных навук, — пачаў ён. — Без яе не было б ні трактароў, ні штучных спадарожнікаў Зямлі, ні…

Клас грымнуў смехам. Грыша таксама зарагатаў, па-дзіцячы заўзята адкінуўшы назад галаву. Вольга Міхайлаўна, знарок не пазіраючы на Дзмітрыя, заціснула ў вуснах усмешку.

— Правільна, Грыша, цяпер расказвай, пра што я папытала.

«Што гэта за ўступ і чаму ўсе так зарагаталі?» — падумаў Дзмітрый, узіраючыся ў хлапчука і міжвольна звяртаючы ўвагу на яго завостраны, як птушыная дзюба, нос. У носе раздзімаліся ноздры, быццам іх ірваў здушаны смех.

Грыша пачаў адказваць урок. Гаварыў крыху марудліва, цяжкавата, але кожнае слова вымаўляў як бы смакуючы. Выраз твару цяпер у яго быў такі, нібы пра множанне і дзяленне дробаў ён зараз збіраўся сказаць тое, што ва ўсім свеце вядома толькі аднаму яму. Настаўніца стаяла каля акна, слухала, задумна крануўшыся пальцам шчакі.

Пасля адказу Грышы Вольга Міхайлаўна кінула шпаркі позірк на Дзмітрыя, быццам спытала вачамі: «Пабачыў, што табе трэба?» Падышла да дошкі, узяла крэйду, якая ляжала на адмысловым, з жалабком пасярэдзіне, карнізку. Сказаўшы «цяпер пойдзем далей», пачала знаёміць вучняў з новай тэмай. Пісала крэйдай на дошцы задачы, рашала іх і растлумачвала правіла. Дзмітрый сачыў за яе рукой з тонкім залатым бранзалетам каля белай манжэты рукава, і яму падалося, нібы ўсё, што яна тут рабіла, ён ужо бачыў. Але дзе? У кіно? Ці, можа, у дзяцінстве ў такім вось класе?..

Думкі яго перапыніў званок — з урока.

Дзятва шумнай гурбою хлынула з класа ў калідор. На Дзмітрыя адразу забыліся. Ён пастаяў, пачакаў, пакуль усе выйдуць. Падышоў да Вольгі Міхайлаўны, сказаў ёй, што пойдзе на двор пакурыіхь — не хацеў, каб у настаўніцкай пільнаваліся ўвагай да яго цікаўныя педагогі, — а калі ўсе зноў разыдуцца на заняткі, яны пагутараць з Грышам.

На школьным двары Дзмітрый закурыў, павольна прайшоўся ўздоўж маладых прысад, што аблямоўвалі доўгую спартыўную пляцоўку. Глушачы ў сабе ўзрушанасць, паслухаў, як пад нагамі суха шамацела каляная жорсткая трава, пачаў назіраць за хлапчукамі. Яны насіліся туды-сюды, даганялі адзін аднаго, барукаліся. У разгарачаным гурце то ў адным канцы пляцоўкі, то ў другім мільгала і Грышава бялявая галава. Дзмітрый увесь час шукаў яго вачамі. Спадзяваўся, што ўдасца яшчэ нешта цікавае прыкмеціць у «матэматыку», як іранічна-спаважліва назваў ён хлапчука ў думках. У азаріце дзіцячай дураслівасці прыхаванае нярэдка вельмі яскрава праяўляецца. Ён не прыкмеціў, як пранікся сімпатыяй да Грышы, і яму хацелася знайсці ў характары хлапчука якую-небудзь асаблівую, высакародную рысу.

Калі пачаўся наступны ўрок, Дзмітрый зайшоў у настаўніцкую.

Вольга Міхайлаўна сядзела за вялікім сталом, правярала задачы ў вучнёўскім сшытку. Паставіла адзнаку чырвоным алоўкам — пяцёрку, ускінула галаву. Яны паглядзелі адзін аднаму ў вочы даўжэй, чым таго хацелася ім.

— Паклікаць Грышу? — спытала Вольга Міхайлаўна і адвяла позірк.

Дзмітрый адчуў, што раптам важнасць яго пачала аслабляцца і скрозь яе ў ім варухнулася нейкая нязгода. 3 чым? Каб Грышу паклікаць? Але ж дзеля гэтага ён і прыйшоў сюды. А настаўніцы трэба нешта адказаць. Нешта гаварыць трэба. Успомніў, сказаў:

— Дзіўна, як пачаў ён свой адказ на ўроку. Аж клас рассмяшыў.

Вольга Міхайлаўна ўсміхнулася, і з вачэй у яе пырснулі танюсенькія светлыя праменьчыкі.

— Выконвае строгі наказ. Дзед яго, Кірыла Восіпавіч, — бухгалтар у калгасе. Дык ён загадаў унуку, каб той кожны раз, калі будзе адказваць па арыфметыцы ўрок, пачынаў свой адказ такім вось уступам. — Яна, разважаючы, казаць далей ці не, змоўкла, пазірала на Дзмітрыя, злёгку выпнуўшы пухлаватыя губы. Памаўчала і, ружавеючы ў шчоках, працягвала з насцярожанай — як жа ты паставішся да гэтага? — павагай у голасе: — Кірыла Восіпавіч пакланяецца арыфметыцы, як калісьці старажытныя пакланяліся агню, і хоча, каб унук быў яму аднадумцам. А Грыша вельмі любіць дзеда… Дык паклікаць яго? — На грудзях у Вольгі Міхайлаўны лёгенька падымалася белая блузка.

— Ага, калі ласка, калі ласка. — Дзмітрый ужо вызваліўся ад той мімалётнай нязгоды, за якой, чуў, хавалася нешта глыбока таемнае, інтымнае, і сказаў таропка, як бы гэтай таропкасцю скасоўваючы тое ўшчэнт: — Гаворка наша, я думаю, не зацягнецца.

Настаўніца, зграбная, тонкая ў стане, дробна тупаючы абцасікамі белых туфляў, шпарка выйшла з пакоя. Пакуль яна хадзіла па хлапчука, Дзмітрый безуважліва гартаў старонкі сшытка з няроўнымі, пахіленымі то ў адзін, то ў другі бок слупкамі лічбаў, з лёгкай іроніяй думаў: «Дык вось, аказваецца, якая яна — арыфметыка».

Вольга Міхайлаўна спачатку прапусціла ў дзверы вучня, потым зайшла сама. Жыва, падахвотліва, акурат як гаварыла на ўроку, сказала:

— Дзмітрый Канстанцінавіч хоча, Грыша, пазнаёміцца з табою і нешта ў цябе папытаць. Ты ўсё правільна раскажаш, так жа? Як было?

— Ага, раскажу. — Грыша жвава зірнуў на незнаёмага дзядзьку, ахвотна кіўнуў галавою. Як тады, на ўроку, пачаў уладкоўваць свае рукі, спачатку сашчапіў іх, потым апусціў.

«Якія ў яго ўважлівыя вочы!» — падумаў Дзмітрый і адвёў позірк, каб не бянтэжыць хлапчука пільнай прыглядкай. Трэба было пачынаць допыт. Як яго лепш правесці?.. Ён пакратаў пальцамі сінюю, з чарнільнай кляксай на ражку вокладку сшытка — слухаў, як яна суха шамацела. Са сваіх назіранняў за Грышам Дзмітрый прыйшоў да высновы: хлапчук — як усе астатнія, нічым асаблівым не вызначаецца. Ніякага, значыць, асаблівага падыходў да яго шукаць не трэба. Размаўляй спакойна і даверліва, без залішняй перасцярогі — каб незнарок не навесці на памылковую думку, не ўзбудзіць фантазію, уласцівую ўражлівым дзецям.

Ён ціхенька ляпнуў далонню па сшытку, як бы замацоўваючы сваё рашэнне:

— Мне стала вядома, быццам ты, Грыша, чуў, як нейкі дзядзька хваліўся, што п’е за грошы Камароўскага. Што ты пра гэта можаш сказаць?

Хлапчук зноў кіўнуў галавой, цяпер, здавалася яшчэ ахвотней:

— Ага, чуў.

— Што іменна?

— Дзядзька Сенажэнскі крычаў: «Цяпер пап’ю гарэліцы за грошы, што ў жмінды таго, у… у дзядзькі Камароўскага, вырваў».

— Ты на свае вушы чуў гэта?

— Ага, на свае.

— Так ён і сказаў: «У дзядзькі Камароўскага»?

Грыша схіліў набок галаву, задумаўся. Цярнуў шчакою па плячы, як аддзіраў штосьці прыліплае да яе:

— Так і сказаў: «У… Камароўскага».

— Пачакай, Грыша, толькі што ты гаварыў крыху інакш.

Хлапчук, паварушыўшыся на крэсле, нібы яму было няёмка сядзець, смыкнуў абсіверанымі губамі:

— Дык ён жа — дзядзька Камароўскі…

Вольга Міхайлаўна ўзяла на стале задачнік, разгарнула, але так і трымала, не зазіраючы ў яго. Насцярожана пераводзіла вочы то на Грышу, то на Дзмітрыя.

— Зразуме-ела. — Дзмітрый лёгенька кіўнуў галавою, падахвочваючы хлапчука. — Раскажы, калі ласка, дзе гэта было, калі было?

— Пазаўчора пад вечар. Каля магазіна. Мама паслала мяне, каб солі купіў. Я прыбег, а ён трымаецца за бярозу, гаворыць абы-што, потым і крыкнуў. Дык я, як солі купіў, дзядзьку Камароўскаму расказаў.

— Табе параіў хто, каб ты гэта зрабіў, ці сам?

— Ніхто не параіў, сам я.

I паводзіны Грышы, натуральныя і бясхітрасныя, і гаворка, як яна выкіроўвалася, задавальнялі Бутоўкіна. Ва ўсім стаўленні хлапчука да допыту, у яго адказах, простых і стрыманых, адчувалася дзіцячая непасрэднасць, якая давала падставу верыць, што ён не хлусіць і нічога не ўтойвае. Гэтая перакананасць, падобна было, ужо цалкам авалодала Дзмітрыем. Ён адзначыў сабе, што больш тут няма чаго таўчы ваду ў ступе, што сказана ўсё ясна і трэба заканчваць допыт. Колькі часу памаўчаў, шукаючы ў думках, ці не ўпусціў з-пад увагі чаго-небудзь важнага, і ўжо больш для пэўнасці, што не падвёў яго слых, чым з сумненнем, якое ішло ад прафесіянальнай пільнасці, перапытаў:

— Дык выкрыкваў, значыць, Сенажэнскі?

— Ага, Сенажэнскі.

— Што ж, дзякуй табе, Грыша, за шчырасць. У жыцці, браце, трэба заўсёды глядзець праўдзе ў вочы — якая б яна ні была. Светлы той чалавек, які ўмее гэта рабіць.

Дзмітрый зусім не збіраўся павучаць хлапчука, гаварыць яму нейкія незвычайныя сур’ёзныя словы ці даваць настаўленні — само вырвалася. Але ён не шкадаваў, што так атрымалася: значыць, ад душы ішло. Ды і не пашкодзіць падшыванцу лішні раз нагадаць пра такое, пра што ў малалецці ён не дужа турбуецца і дбае. Хай паслухае пры выпадку… Ён зачытаў і даў падпісаць Грышу пратакол, ад удзячнасці, якую яму хацелася выявіць хоць бы як, на развітанне падаў яму руку.

Вольга Міхайлаўна як бы таксама была памкнулася на гэта, ды толькі сказала:

— Можаш ісці на ўрок.

Правяла вучня позіркам да парога і яшчэ глянула за ім у расчыненыя дзверы. Павярнулася да Дзмітрыя.

Дзмітрый і ёй даў падпісаць пратакол, зірнуўшы пры тым вінавата і быццам просячы прабачэння: нічога не зробіш, гэта не ад перастрахоўкі, а так працэдура патрабуе. Паклаў пратакол у папку, знарок дзелавіта спытаў:

— Як вы, Вольга Міхайлаўна, думаеце, можна яму верыць? Праўду ён сказаў? — Меў на ўвазе: хто ж лепш ведае вучня, чым яго настаўніца?

Яна паглядзела на яго доўгім позіркам, нібы вывучала. Як гэта робяць вясковыя жанчыны, сашчапіла рукі на грудзях, дакорліва паківала галавой: ці можна!..

— А вось паслухайце. Надоечы мне стала вядома, што некаторыя вучні майго класа кураць. — Мяккі голас яе як бы пагусцеў. — Падазрэнне ўпала і на Грышу. Я спытала ў яго, ці праўда гэта. Дык ён мне ведаеце што? «Вольга Міхайлаўна, ужо год як я кінуў курыць, яшчэ ў чацвёртым класе!» А вочы сінія-сінія, як вясновае неба, ніводнай хмурынкі ў іх.

Словы настаўніцы прагучалі для Дзмітрыя адным часам і як дакор і як прытоеная іронія: пытаеш, няўжо сам не бачыш? Ён, сумеўшыся, памаўчаў.

— То будзем, бадай, развітвацца, — сказаў, нарэшце, як з неахвотаю, як выціснуў з сябе. — Так вось мы і пазнаёміліся, Вольга Міхайлаўна… Раманкоўская… — Памкнуўшыся ўстаць, ён узяўся рукою за край стала і адразу адхапіў яе. Усе роўна як крянуўся гарачага. — Чакайце, а… Марына Раманкоўская не родзічка вам? — Утаропіўся на настаўніцу зніякавелым позіркам. — Прабачце, і вочы такія ж, і валасы!.. Як я адразу не здагадаўся? — Ад вялай усмешкі, якая спаўзла на яго твар, моршчыўся тонкі з гарбінкаю нос. — Скажы ж — няўважлівы які!.. — Дзмітрый пажартаваў, стараючыся трымацца як можна з годнасцю.

— Чаго вы — нібы разгубіліся? — Вольга Міхайлаўна пазірала пранікліва, скептычна ўсміхнулася.

— Бывае ж во — так нечакана зводзіць лёс людзей, — сказаў ён з намаганнем утрымаць у голасе вясёлы, бестурботны тон, а сам тым часам падумаў: «Калі ты яе сястра, дык якая ж ты сама! Ці не аднаго вы поля ягады?»

Утрапёная думка нарадзіла прадузятасць, душу скалануў подых халоднага, як сіберка, прыкрага недавер’я. Вастрэй стала брацца, тачыць нутро нядобрая насцярожанасць. Але ж ён паверыў хлапчуку не таму, што яна так сказала, а таму, што той быў шчыры. Дык з чым звязана гэтая насцярожанасць да яе?

— Вы правільна падумалі… — Вольга Міхайлаўна хацела даць зразумець: тое, што яна зараз скажа, не мае якога-небудзь асаблівага сэнсу. Яна падшуквала словы, якія б усё, што выклікала ў яго непаразуменне, адразу растлумачылі і паставілі на сваё месца. Не знайшла, тады, нібы з выклікам, нібы на штосьці рашыўшыся, сказала: — Сёстры мы, родныя сёстры.

Дзмітрый павёў вачамі па пакоі, не ведаючы, за што зачапіцца позіркам, спыніў яго на дзвярах. І сказаў весялей, з непадробнай бадзёрасцю, як знайшоўшы нарэшце збавенне:

— Загаварыліся мы, а тым часам справы чакаюць, і мяне, і вас. — Падняўся з крэсла, паставіў яго бліжэй да стала, дзе яму належала стаяць, калі ніхто на ім не сядзеў. — Да пабачэння, Вольга Міхайлаўна. — Сказаў і адвёў убок вочы. — Вялікае дзякуй вам за дапамогу, за ваш клопат.

Узяў шапку, пастаяў момант, усё роўна як спадзеючыся, што ўспомніць яшчэ нешта важнае, і, нічога больш не знайшоўшы, пайшоў.

Усю дарогу да горада Дзмітрый думаў не столькі пра Грышу Лабікава і яго паказанні, колькі пра настаўніцу. Мала што сёстры! Твары і вочы аднолькавыя, ды паводзіны ж розныя!..

3 абодвух бакоў дарогу роўнымі радамі прыгожа абступалі маладыя бярозкі. Іх высадзілі тут, на пад’ездзе да горада, недзе гадоў дзесяць таму назад. Тады гараджане чакалі на свой першы фестываль самадзейнай мастацкай творчасці гасцей з суседняга раёна. Мелася прыбыць многа народу, і гаспадары вырашылі ўпрыгожыць дарогу, па якой госці будуць ехаць. На нядзельнік высыпалі — як мурашкі. Быў там і Дзмітрый разам са сваім класам. Калі, вярнуўшыся з нядзельніка, садзіліся вячэраць, бацька паклаў яму на плячо руку, сказаў: «Во як дружным гуртам парупіўся народ, каб пабрацімаў сваіх прывеціць! Думай, сын, што гэта значыць, думай…» Бярозкі ўжо ўвайшлі ў сілу, набраліся маладога хараства. Раніцай, едучы ў Вялікія Баоовічы, Дзмітрый любаваўся імі. Яны заварожвалі яго, абуджалі ў ім узнёслае адчуванне спрадвечнай прыгажосці. Цяпер не было таго пачуцця ў душы.

Дзмітрый дастаў з кішэні цыгарэты, закурыў. Пусціў з адтапыраных губ струмень дыму і адразу зноў глыбока зацягнуўся. Падумаў: «Ну, хопіць пра старонняе, годзе. Навошта табе гэта? Справай займіся. 3 Сенажэнскім, здаецца, усё больш праясняецца. Ці не час браць быка за рогі? Хлапчук жа ясна сказаў».

Машына выехала на гарадскую вуліцу. Шафёр спытаў, куды яго везці, у міліцыю ці дадому? Было ўжо апоўдні, час абеду. Можна было б завярнуць дахаты, але Дзмітрый, крыху памарудэіўшы, махнуў рукой у напрамку галоўнай вуліцы: у міліцыю. Яму рупіла хутчэй дазнацца пра вынікІ экспертызы — гузікі, што на сарочцы ў Сенажэўскага, і той, што знойдзены на месцы злачынсгва, аднолькавыя ці не? Ён не сумняваўся, адколькавыя, але ж для доказу патрэбна, каб гэта было навукова абгрунтавана.

Экспертыза пацвердзіла меркаванні Дзмітрыя. Прачытаўшы акт, які прынёс яму эксперт, ён задумаўся.

Аднак думка пра блізкае вырашэнне блытанай крымінальнай загадкі ўсцешыла яго ненадоўга. У ім па-ранейшаму ўпарта азвалася знаёмае пярэчанне, якое з’яўлялася кожны раз, як толькі ён лавіў сябе на тым, што самаўпэўнена дае сабе паблажку. Цяпер яно нейкім незразумелым чынам звязалася з імем Апанаса Камароўскага. Ды гэта толькі на першы погляд падалося яму — незразумелым чынам. Ішло яно, як ён уцяміў, ад паведамлення ўчастковага інспектара Краўчука. Колькі Краўчук ні шукаў — так і не знайшоў тых загадкавых асоб, якія значацца ў ведамасці, што атрымалі ў Камароўскага грошы. Выходзіць — выдуманыя, «мёртвыя душы».

Раптам Дзмітрыя ўзяла злосць: нечага змешваць боб з гарохам. Не разабраўшыся дасканала, ці ёсць падставы зводзіць разам тое, што магло быць здзейснена асобна адно ад аднаго — адкрыты крадзеж і прысваенне з дапамогай падробкі дакументаў,— не варта ўсё валіць у адну кучу. Так можна заблытацца, што і канцоў не знойдзеш. Розным штучным ускладненням, калі толькі ісці па такім шляху, не будзе мяжы.

I ўсё ж як ні стараўся Дзмітрый канчаткова настроіць сябе на перакананасць, што ў злачынстве замешаны Сенажэнскі, неадступнае няпэўнае пярэчанне тарнавала душу, блытала няцвёрды, хісткі лад яго версіі. Яно ўпарта вяло думкі ў бок ад яе — да чалавека, які лічыўся пацярпеўшым ад злачынства.

У калідоры раз за разам ляпалі дзверы то ў адзін кабінет, то ў другі, чуліся крокі і галасы. На вуліцы гулі машыны і зашумеў, наляцеўшы з-за Дняпра, вецер у вецці дрэў. Бутоўкін чуў усё гэта і не чуў: тое, што дзеелася ў вонкавым свеце, успрымалася ім як нешта надзвычай далёкае, амаль нерэальнае. I нерэальнае, і непатрэбнае цяпер яму. Адзінае, што выразна адгукнулася ў яго свядомасці, дык гэта тэлефонны званок. Дзмітрый нават працягнуў руку да трубкі, але спахапіўся. Тэлефон азваўся глуха — за сцяной.

Паклаўшы ў сейф акт экспертызы, Дзмітрый падумаў, што ўсе доказы сыходзяцца на Сенажэнскім, ён замешаны. Грыша Лабікаў паставіў вялікую гіру на чашу вагаў. Ясна і цвёрда сказаў хлапчук… I заключэнне экспертызы…

Але яму як бы нехта запярэчыў: «Гіра гэтая легкаважкая, бо ўсярэдзіне яна пустая…» — «Глупства, чаму пустая?..» — «Ды ты пагушкай яе харашэнька. То адной рукой, то другой. Хлапчук сказаў ясна і цвёрда — а ці праўду?..» — «Я яму веру…» — «Правільна робіш, без веры жыць нельга. Толькі ж трэба давяраць і правяраць…» — «Навошта, калі ў мяне няма ніякіх сумненняў? Можа, не столькі яму, колькі ёй, настаўніцы яго, веру…» — «Гэта суб’ектывізм. У нашай справе ўсё, што можна праверыць, трэба правяраць. У імя ісціны. Ты верыш, ды Сенажэнскі, магчыма, не паверыць, адмаўляць будзе. А трэба, каб ён нічога не змог запярэчыць супраць доказу. I суду неабходна, каб доказ не пакідаў ніякіх падстаў для сумненняў…» Пасля гэтай размовы Дзмітрый падумаў: «Я разумею, што ў сваіх следчыцкіх вывадах павінен паказаць аб’ектыўную ісціну, сказаць суду праўду, толькі праўду. Я скажу яе, інакш быць не можа…»

Задаволіўшыся, што так закончыў гэтую дзіўную спрэчку, ён павольна ўстаў з-за стала. Заламаў доўгім пальцам край рукава на левай руцэ, зірнуў на гадзіннік. Спахапіўся: ого, як час ляціць! Шыбуй дадому, лейтэнант, паласуйся смачнымі сырнікамі. Маці абяцала, што пачастуе цябе любімай страваю.

XI

Пасля абеду, скоранька вярнуўшыся ў аддзел, Дзмітрый стаў парадкаваць паперы ў гладкай карычневай вокладцы з надпісам: «Крымінальная справа №… па абвінавачванню…» Склаў іх у тым парадку, у якім праводзіліся следчыя дзеянні, падшыў, пранумараваў. Пакуль аддаваўся гэтаму занятку, адчуў: нешта спадцішка пачало яго раздражняць. Ён падумаў з усмешкай: ператаміўся, ці што? Пацёр пальцамі лоб, засяродзіў дзелавіта твар.

Заставалася апошняе: напісаць на вокладцы пасля слоў «па абвінавачванню» — Сенажэнскага Андрэя Міканоравіча. Але Дзмітрый не спяшаўся браць самапіску на стале, быццам у душы баяўся, што з гэтым натрапіць на штосьці прыкрае. Стрымаў сябе, пачаў цвяроза разважаць. Хлапчук шчыры і сумленны, хлапчук не хлусіў… Паказанні яго — з якога боку ні глядзі на іх — доказ… I раптам — прабіўшыся скрозь няясную трывогу, у памяці паўстала тая дзіўная спрэчка з самім сабой. 3 яе лезла, церабілася штосьці такое, што было не высветлена, штосьці далікатнае і разам з тым вострае. Яно было мацней, мела больш сілы, чым яго цвярозае разважанне. «Ну, чартаўшчына ж нейкая, дый годзе».

Дзмітрый пахадзіў па пакоі, зноў сеў за стол. Пакпіў з сябе: «Мусіць, не давучыў цябе, Дзмітрый, дацэнт Пераходаў-Громаў у чымсьці…» Падумаў лёгка, аднак яно як бы і ўсур’ёз атрымалася. «А можа, і сапраўды не давучыў?..» Напружаным слыхам да самога сябе здалёк-здалёк ён улавіў, што яго такая безапеляцыйная перакананасць у віноўнасці Сенажэнскага пагражала таму, чаго ён прагнуў усёй сваёй істотаю — устанавіць праўду. Усведамленне гэтай небяспекі дало яму знак, што неадкладна трэба зноў ехаць у Вялікія Бабовічы. Трэба ўсё ж праверыць паказанні хлапчука.

Машына імчалася хутка, зрэдку падскоквала і трэслася на выбоінах. Роўна, манатонна гуў матор. Дзмітрый пазіраў удалечыню. Адтуль, з сіняватай лясной смугі, набягала стужка дарогі з маладым параснікам дрэў і кустоў узбоч, з узгоркамі і спускамі. Аднастайнасць пачала таміць вочы. Яны, паўпрыкрытыя пацяжэлымі павекамі, нібы глыбей увайшлі ў арбіты.

Праз мінуту дарога зусім знікла, наперадзе нічога не відаць было. Не, далёка-далёка, як схапіць зрокам, пабачыўся заліты сонцам луг. Ярка-зялёны хвалісты разліў… Там нехта лёдзь бачны лёгка ішоў па траве. Ну во, чаму — нехта? Настаўніца, ён добра яе пазнаў… Яго значныя, трывожныя клопаты адразу адступілі на задні план, тое, што адбылося на дарозе каля саду, здалося раптам далёкім і другарадным. Ён хацеў зразумець, што здарылася, і не мог.

А яна прыбліжалася, прыбліжалася… Пышныя каштанавыя валасы рассыпаліся на плячах… Машына гайданулася на калдобіне, Дзмітрый расплюшчыў вочы.

Наперадзе зазіхацела на перадвечаровым сонцы нешырокая пакручастая рэчка. Над ёю, не махаючы крыламі, нізка праляцеў бусел. Ён як ні крануўся макаўкі старой калматай бярозы, што ўчапілася карэннямі ў востры курганок на абрывістым беразе. Дзмітрый паглядзеў на бярозу, павёў вачамі бусла. Паважная птушка дала кругаля над дальняй поймаю, вярнулася назад. Ён увесь час неадрыўна сачыў за ёю, аднак адразу ўлавіў на сабе незразумелы, здзіўлены позірк шафёра. Павярнуўся, пабачыў у ім вострую ўвагу: ты ж такі гаваркі заўсёды, а тут — як размяк… Незадаволена сказаў да шафёра:

— Нешта мы сёння ціха едзем. Паўзём, як муха па смале. Так усе злачынцы ад нас паўцякаюць.

Машына ўзбіралася на ўзгорак.

У Вялікія Бабовічы прыехалі завідна. Але пакуль участковы інспектар Краўчук пазбіраў усіх, з кім трэба было весці гаворку, пачало змяркацца.

У настаўніцкай згушчаліся прыцемкі. Вольга Міхайлаўна ўключыла святло. Ад яркай успышкі Дзмітрый прыжмурыўся. Паглядзеў на Андрэя Сенажэнскага, на Грышу. Яны сядзелі тут жа, пры вялікім стале, што па-гаспадарску раскашаваўся пасярэдзіне пакоя. Вольга Міхайлаўна — там, дзе і раніцай, за сталом, які стаяў у кутку. Зацятая, стрыманая. Але знешні спакой яе не пасаваў з тым, што бачылася ў позірку. Вочы свяціліся трывогай і дакорам. Дзмітрый пазбягаў сустракацца вачамі з настаўніцай.

— Мы, Грыша, вырашылі прадоўжыць з табой сённяшнюю гаворку, так трэба, — загаварыў ён да хлапчука і ўсміхнуўся, падбадзёрваючы яго: ты не бойся, нічога страшнага для цябе не будзе! — Той раз ты сказаў нам, што нехта хваліўся, быццам п’е гарэлку за грошы Камароўскага. Хто гэта быў — ты ведаеш?

— Ага, ведаю. Я ж казаў вам. — Грыша трымаўся упэўнена, ураўнаважана, як і павінна быць, калі чалавек гаворыць праўду.

— Хто? Скажы яшчэ.

— Дзядзька Сенажэнскі.

Андрэй раз-пораз сутаргава сцінаў сківіцы. Шчокі яго ўвачавідкі пашарэлі, як іх прысыпала попелам.

Дзмітрый павольна, нібы нехаця, нібы вагаючыся чагосьці, павярнуў да яго галаву:

— Чуеце, Сенажэнскі? Што скажаце?

— Не хваліўся я ніколі такім! Не хваліўся! Слухай, малец, што ты вярзеш? Што? — Усёй сваёй гнуткай постаццю Андрэй падаўся наперад, аж сцяўся ўвесь, стуліўшы плечы.

Грыша разгублена заміргаў вачамі:

— Дзядзя, я не гавару на вас. Не вы, а Сенажэнскі. Твар яго пачырванеў, на ім адбілася трывожнае здзіўленне.

— Дык я ж, чуй, — Сенажэнскі! Што ты блытаеш, малец!

Дзмітрый, які збіраўся быў нешта запісаць, застыў. Рука яго з заціснутай у пальцах самапіскай павісла над чыстым аркушам. Не паверыў. Не хацеў, не мог паверыць. Паўзіраўшыся ў хлапчука, ён перавёў непаразумелы позірк на настаўніцу. Вольга Міхайлаўна ўскочыла з крэсла, якое суха, тужліва рыпнула, падышла да іх. Узрушаная тым, што пачула, яна недаверліва, са страхам і болем пазірала на вучня.

— Адкуль ты ведаеш, Грыша, што прозвішча таго п’янага, які крычаў каля магазіна, Сенажэнскі? — Дзмітрый усё трымаў руку з самапіскай над чыстым аркушам паперы. Ён углядаўся ў хлапчука так, быццам пазнаваў яго нанава, стараўся зразумець, што яшчэ яму на бяду выкіне гэты несамавіты, на першы погляд такі рахманы падшыванец.

Губы хлапчука здрыгануліся, нібы здушыўшы ў горле ўсхліп.

— Скажы праўду — адкуль?

— Ад дзядзькі Камароўскага.

Дзмітрый пачуў, як засмылела ў яго ў грудзях ад горычы. Так засмылела, што аж дыхаць стала цяжка. Навалілася — крыкнуць на хлапчука: «Ах ты смаркач, а дзе ў цябе свая галава была!» Намогся, адкінуў недарэчны парыў: не гарачыся. Толькі пастражэў, далучыўшы да сваёй няўедлівай абуранасці напорыстае імкненне пранікнуцца ў гэтую блытаніну глыбей, дайсці да ўсяго цвярозай думкаю.

— Як гэта было, Грыша? — Голас яго не змяніўся, гучаў па-ранейшаму роўна і з прыветлівасцю, хаця цяпер ужо і падробленай крыху.

— Мы ж побач жывём. Я пабачыў яго на вуліцы і расказаў, што чуў. Ён тады пачаў распытваць, ці ведаю я таго… А потым як вылаяўся! I гаворыць: «Гэта ж ён, Андрэй Сенажэнскі. Запамятай, гаворыць, прозвішча. Запамятаеш?» Я папытаўся: «Навошта?» Дык дзядзька Камароўскі сказаў мне: «Можа, хто спытае — назавеш». А вы спыталі… — Грыша расказваў, а вочы яго былі сінія-сінія, як вясновае неба.

Дзмітрый роспачна крутнуў галавою, проста так, без усякага спадзявання павёў позіркам па постаці хлапчука і раптам знямеў. На сіняй кашулі, што віднелася на грудзях з-пад расхрыстанага пінжака, пабачыў такі ж, які быў знойдзен на месцы абрабавання нарыхтоўшчыка, сіні гузік. Некалькі секунд ён сядзеў, не ведаючы, што гаварыць, пазіраў на гузік як зачараваны. У душы павольна і цяжка асядала пякучая прыкрасць, нібы ён пачынаў разумець, што зрабіў нешта брыдкае. Сухая гарачыня апякла шчокі.

— Ты, Грыша… — сказаў і разгублена змоўк, не ведаючы, што гаварыць далей. Думкі яго, ліхаманкава скачучы, збіліся ў кучу, зблыталіся, ён ніяк не мог разблытаць іх. Таропячыся перад сабою, гарачкава шукаў разгадкі новай акалічнасці з усемагутным гузікам. Нарэшце крыху зладзіў са сваёй разгубленасцю: — Ты лазіў калі-небудзь у калгасны сад?

Хлапчук зіркнуў на яго і схаваў пад густымі вейкамі вочы, апусціў галаву.

— Чаго маўчыш? Было — дык прызнайся, — загаварыла да яго настаўніца.— Ці баішся праўду сказаць? Але ж сам ведаеш, ілгаць сорамна.

— Лазіў? Можа, там дужа смачныя яблыкі?

Страсянуўшы бялявай чупрынай, Грыша падняў галаву.

— Яблыкі ў нас свае ёсць. А ў калгасным садзе за канавай ігрушы салодкія растуць.

XII

Прайшло нямногім больш за тыдзень з таго часу, як было ўчынена «Вяліка-Бабовіцкае злачынства», а Дзмітрыю здавалася, што расследаваннем ён займаецца ўжо даўным-даўно. Столькі зроблена за гэты час!

Дзмітрый быў у сваім кабінеце. Ён думаў, што вось неўзабаве тэлетайп прынясе адказ на тэлеграму, якую ён паслаў у Калінінград, і нікуды далёка адлучацца яму не варта. Сядзеў за сталом, перачытваў пратаколы допытаў, вывучаў яшчэ раз заключэнні экспертыз, супастаўляў, разважаў. Хаця ў кабінеце і не горача было, расшпіліў каўнер сарочкі, дастаў з кішэні насоўку і выцер моцную жылаватую шыю.

Перачытаўшы пратакол вобыску ў Камароўскага, Дзмітрый адкінуўся на спінку крэсла, і перад ім спакваля, здалеку, быццам аднекуль з іншага свету, адна за адной пачалі паўставаць карціны таго, што адбывалася тады ў хаце нарыхтоўшчыка.

Вобыск цягнуўся доўга. Узрушаны Камароўскі напачатку выказаў сваё абурэнне гнеўным воклічам: «Парадкі — мяне абабралі і мяне ж калоцяць!» Потым увесь час ён маўчаў. Адно знарок гучна кашляў, чым падкрэсліваў сваю крыўду ці што, магчыма, азначала: счакай вось ад вас, ад такіх неразумных начальнікаў, справядлівасці!» Садзіўся то на адно крэсла, то на другое і зіркаў калючымі злоснымі вачамі.

Нічога, што б зацікавіла Бутоўкіна, не знайшлі і ўжо хацелі выходзіць з хаты. Дзмітрый яшчэ раз акінуў позіркам кухню, падышоў да вешалкі, дзе грувасцілася старая вопратка. «Ну, чаго тут лазіць? Участковы інспектар усё правяраў», — падумаў і з неахвотаю, з прадузятай грэблівасцю пачаў аглядаць вопратку. У старым жаночым паліто ў патайной кішэні знайшоў скручаную ружаватую паперку. Разгарнуў І спачатку не надаў ёй асаблівага значэння — звычайны білет да Калінінграда. Але, прагледзеўшы кампосцер, зацікавіўся. Білет быў датаваны наступным днём пасля таго, калі адбылося злачынства.

— Хто з вашай сям’і ездзіў у Калінінград? — спытаў Дзмітрый у гаспадара хаты.— I чаго ездзіў, калі не сакрэт? — Ён не думаў, што пытанне гэтае так зачэпіць нарыхтоўшчыка.

— Што вы ў мяне пытаеце, хіба я ў жаночым паліто хаджу? — з’едліва кінуў Камароўскі.

Яго жонка ступіла крок, стала побач з ім, паспяшалася растлумачыць:

— Гэта я да сястры ездзіла. Тэлеграму атрымала, што яна захварэла… Хіба нельга было? — Сэнс яе слоў і тон гаворкі выказвалі, што яна абураецца, але тактоўна стрымлівае сваё абурэнне.

— А мужа на каго пакінулі? Апанас Платонавіч таксама ж быў хворы.

— Яму ўжо стала лепш тады.

Дзмітрый задумаўся. Адчуў, як праз навалач трывогі і турбот у яго ўвайшоў новы неспакой, але пакуль што не мог разабрацца, адкуль ён, з якой прычыны. Білет? Якая таямніца тут можа быць схавана? Прыкмеціў, што жонка Камароўскага памкнулася адцягнуць яго ўвагу да іншага. Яна падышла да пасудніка, паслужліва прапанавала:

— Во гэтую шуфлядку вы яшчэ не адчынялі. А потым спахопіцеся. Дык усюды ж глядзіце, каб потым ужо ніякіх недарэчных сумненняў не было.

— Можна мне, Сцепаніда Карпаўна, паглядзець тэлеграму?

Жанчына зірнула на яго трывожна-роспачным поглядам:

— Няма тэлеграмы, дзесьці згубілася. — Сама як стаяла каля пасудніка, дык і не паварушылася, каб пашукаць.

Неспакой Дзмітрыя не развейваўся — наадварот, узмацняўся. Цяпер было зразумела, што выкліканы ён білетам.

— Вобыск мы закончылі. Можа, у вае, гасладары, заўвагі якія ці прэтэнзіі ёсць да нас? — папытаў Дзмітрый. Гэта трэба было для пратакола.

Камароўскі знямогла прыхінуўся спіною да печы. У зрэнках яго вачэй чарнела злосць. Ён абазваўся не адразу. Спачатку як і не пачуў пытання. Абедзвюма рукамі асцярожна пакратаў павязку на галаве, толькі потым ужо зірнуў Бутоўкіну ў вочы — і так востра, быццам сказаў: зняважылі, а цяпер ветлівасць, культуру сваю паказваеш.

— Ды не, якія там заўвагі? Усё, таго-гэтага, культурна.

Дзмітрый наважыўся пайсці з хаты і ўсё стаяў. Штосьці не пускала яго. У галаве жыла неадступная думка: «Да каго, чаго яна стрымгалоў кінулася ў Калінінград?» Ён спадцішка змераў з ног да галавы гаспадыню хаты, нерашуча падышоў да яе. Памарудзіў, вагаючыся, пытаць ці не, спытаў:

— Як, Сцепаніда Карпаўна, прозвішча вашай сястры? I адрас яе, калі ласка, назавіце.

Жанчына бліснула бялкамі. Не хаваючы сваёй адчужанасці, зласліва пажартавала:

— Ці не збіраецеся вы ў госці да яе? — Пакратала адтапыранае вуха, нібы гэтым давала сабе самой нейкі знак, засцерагала ад нечага, і, змяніўшы тон, дадала голасам, у якім пачулася як бы спадзяванне: — У госці можна, яна заўсёды рада людзям, прыязна прымае добрага чалавека. Дык запісвайце.

Назвала прозвішча і адрас сястры, пазірала насуплена і ўпарта. Было падобна, што хацела яшчэ нешта сказаць, ды не асмельвалася.

Усе, хто праводзіў вобыск — работнікі міліцыі і панятыя, — развіталіся, таропка выйшлі на двор: нарэшце скончылася непрыемная працэдура.

Сонца зайшло за лес. Пахаладала. Дзмітрый, надыхаўшыся ў хаце спёртым духам, прагна глытнуў свежага паветра. Паглядзеў на зашклёную рознакаляровымі шыбамі веранду, на размаляваныя блакітна-чырвоныя аканіцы. Пачуў у сабе няпэўную, абыякавую думку пра густ гаспадароў і згадаў чамусьці, як быў апрануты Камароўскі — у сінія, выцертыя на каленях штаны і шэрую, з абтрапанымі манжэтамі на рукавах сарочку. Ці ў яго няма лепшага?.. Ды тут адразу думкі зноў вярнуліся да паездкі Камароўскай у Калінінград.

Тады перад ім паўстала няўмольнае пытанне: як быць?

Абавязак падказваў яму: трэба зрабіць там вобыск. Аднак у душы турботліва шчымела выкліканая сумненнямі няёмкасць: а ці можна, ці правільна будзе, не маючы для таго цвёрдых падстаў, — трывожыць чалавека? Перакананасці, што гэта неабходна, у Дзмітрыя не было, і тым часам ён пакрысе ўсё больш даводзіў сабе турботнае, важнае: трэба, іншага выйсця няма. Не дазволіўшы сабе вагацца, размагніціцца, паразважыўшы і так, і гэтак, ён вырашыў рашуча: вобыск у сястры Сцепаніды Камароўскай — непазбежны.

Спачатку Дзмітрый наважыўся неадкладна паехаць у Калінінград. Далажыў пра гэта маёру Івашчанку. Ён гарачыўся, гаварыў такім тонам, што і сумнявацца не даваў — грошы ён пад зямлёй знойдзе, калі толькі яны там. Маёр, высокі, падцягнуты, стаяў каля кніжнай шафы, трымаў у руцэ невялікі том у цёмна-чырвонай вокладцы. Уважліва пазіраў на Дзмітрыя, слухаў. Дакорлівым маўчаннем сваім, вачамі сказаў: «Як жа ты не падумаў? Пакуль будзеш у дарозе, тэлеграф можа данесці на калінінградскі адрас трывожны сігнал. Шукай тады грошы, як маланку ў небе…» Дзмітрый асекся, яму нарэшце адкрылася цвярозая думка. Вінавата глянуў на маёра, але вачэй не адвёў, сказаў цвёрда:

— А-а, зразумеў… Хай вобыск зробяць работнікі мясцовай міліцыі. Толькі так.

Маёр паставіў кніжку на паліцу, адышоў ад шафы, сеў за стол.

— Добра, што зразумеў. Тады — хутчэй да пракурора. Атрымай санкцыю на вобыск і неадкладна перадай калінінградскім калегам па тэлетайпе сваю пастанову. Неадкладна…

Адбылося гэта ўчора пад вечар. Часу яшчэ мінула не многа — сёння рабочы дзень толькі пачаўся, а Дзмітрый ужо зачакаўся паведамлення з Калінінграда.

Прыгадваючы ўсё, што было звязана з вобыскам, ён увесь час шукаў адказу на тлумнае неадступнае пытанне: чаму Камароўскі так падкрэслена выстаўляў напаказ сваю пакрыўджанасць? I раптам папікнуў сябе, што ягоныя думкі скіраваліся ў адзін бок. Камароўскі, Камароўскі… А Сенажэнскі? Куды ён падзеўся?.. Згадка пра Сенажэнскага пацягнула за сабой думку, што цяпер, калі паслужлівая памяць зноў выставіла і яго, усё ў ліхаманкавых разважаннях пойдзе іншым ладам: яны набяруцца роўнасці. Сенажэнскі і Камароўскі — побач. Яны ўсімі, цяпер ужо вядомымі яму, асэнсаванымі ім фактамі будуць выкрываць адзін аднаго. А гэта якраз і трэба было яму. Ён будзе аналізаваць факты, супастаўляючы іх адзін з адным, і адкідаць тыя, якія не вытрымаюць логікі.

Дзмітрый пачаў перабіраць у памяці паказанні і тлумачэнні Сенажэнскага. Але, нягледзячы на ўпартыя, напружаныя памкненні, успаміны не даваліся яму, не ішлі. Палезла пабочнае: што думаў Андрэй, слухаючы яго далёка не далікатныя намёкі на датычнасць да абрабавання Камароўскага, якімі пачуццямі поўніўся ён пасля кожнага допыту? Было непрыемна, бо гэта паўставала як дакоры сумлення. Але ён нічога не глушыў і не зацямняў у сабе — хацелася быць сумленным перад сабою. Ён толькі гаварыў да сябе: прыслухоўвайся, думай. Пра такое трэба думаць следчаму.

На нейкі час Дзмітрый забыўся пра вобыск у Калінінградзе, і калі ў кабінет увайшла тэлетайпістка з паперай у руцэ, ён глянуў на яе, як бы спытаў позіркам: «3 чым завітала?»

— Тэлеграма з Калінінграда. — Тэлетайпістка падала яму паперу, крута, па-вайсковаму павярнулася і рушыла да дзвярэй.

Іншым разам Дзмітрый, мусіць, сказаў бы ёй што-небудзь прыемнае ці пажартаваў бы, а цяпер, падзякаваўшы наўздагон, адразу пабег вачамі па радках. На прадаўгаватым задумлівым твары яго не адбілася асаблівых прыкмет узрушанасці — хаваў яе, хаця ўнутры ён адразу ўсхваляваўся. Прачытаў: «…пры вобыску знойдзена ашчадная кніжка на імя Камароўскай Сцепаніды Карпаўны на суму чатыры тысячы рублёў. Кніжка забрана, на рахунак у ашчаднай касе накладзены арышт. Адпаведныя дакументы будуць высланы спецыяльнай поштай».

Чатыры тысячы рублёў… А ў Камароўскага?.. Па яго словах, рабаўнік адабраў тры тысячы. Адкуль жа тады ўзяліся астатнія грошы?.. Адразу ўзнік адказ: сэканоміў, зарабіў і сэканоміў. Чаму абавязкова думаць на горшае?.. Але гэта толькі на некалькі секунд. А-а, дык жа яшчэ тая ведамасць больш чым на тысячу рублёў, якою ён адчытаўся на выплату зарплаты выдуманым асобам… Дзмітрый крутнуў галавой, ад чаго хвалістая русявая шавялюра сыпка ўзварухнулася. «Вось, аказваецца, як яно, грамадзянін Камароўскі, тут сыходзіцца», — жорстка падумаў ён. У душы было пакутлівае адчуванне вінаватасці. Перад сваім адказным становішчам, перад самім сабой, перад кімсьці трэцім.

За акном шугаў вецер, біўся тугімі крыламі ў шыбы. У шкло гучна дзёўбалі рэдкія буйныя дажджынкі.

— Вось як сыходзіцца, — паўтарыў Дзмітрый уголас. Але ўжо без жорсткасці, працяжна і раздумліва.— А ты думаў — з плеч ды ў печ?..

Зазваніў тэлефон. Дзмітрый шпарка ўзяў трубку з патаемнай надзеяй, што гэты званок нясе яму штосьці вельмі патрэбнае — такое, што дасць належны ход далейшым падзеям. Хто звоніць? Можа, падпалкоўнік Баршчоўскі? Яму, прызнаўся сабе, вельмі захацелася, каб на тым канцы провада адгукнуўся Сямён Сяргеевіч. Ён жадаў, але адначасова і баяўся цяпер гаворкі з ім. Стаяў навыцяжку, як па стойцы смірна. Сказаў гучна, па-вайсковаму выразна:

— Лейтэнант Бутоўкін слухае! — Гатовы ўжо быў да прачуханкі, хаця і не заўважыў, калі і з якой нагоды падрыхтаваў сябе да яе, хаця і не верыў, што падпалкоўнік стане цяпер рабіць гэта.

У трубку спачатку нехта кашлянуў, потым пачуўся глухаваты голас:

— Добра, калі слухае. Гэта звоніць адзін твой знаёмы… Андрэй Сенажэнскі. Я з вакзала… Чаго ты, лейтэнант, засоп? Ты чуеш мяне? Дык слухай далей, калі чуеш. Прыехаў я за мінеральнымі ўгнаеннямі на станцыю і падвёз да поезда нашага калгаснага пенсіянера. Дык пабачыў тут Камароўскага… 3 чамаданам, чуй, туляецца.

— А ён цябе бачыў? — як ні крыкнуў Дзмітрый. На момант стрымаў дыханне.

— Здаецца, не. Ды цішэй ты, я ж не глухі.

На твары ў Дзмітрыя прамільгнуў балючы выраз. Душу працяло пакутлівае адчуванне глухой непаразумеласці з самім сабою. Кроў у галаве пагнала шпарчэй, яна пагарачэла. Знутры нешта моцна штурхнула яго.

— Прашу цябе, Андрэй, пасачы за ім. Прашу…

У кабінет праз акно скупа цадзілася шэрае святло пахмурнай раніцы. Часта забарабаніўшы па шыбах, сыпануў спорны дождж, яшчэ больш усхадзіўся, мацней зашугаў вецер. Дзмітрый нічога гэтага не чуў і не бачыў. Некалькі секунд ён глядзеў на тэлефонную трубку, а ў сабе ўлаўліваў два паралельныя галасы: Сенажэнскага і свой.

I ён паўтарыў тыя словы, якія здалёку, з самага споду душы, нёс яго ўнутраны голас: «Даруй мне, чалавек».

Яму адкрылася, увайшло ў сэрца нешта надзвычай важнае. Назаўсёды.

— Я зараз прыеду, Андрэй!..